Studia nad Apokalipsą Proroka Ezdrasza i ruchem esseńczyków w Judei
Widok na górę Arbel widzianą z Hararit w Izraelu. (październik 2011) Za górą Arbel widać Morze Galilejskie i Wzgórza Golan, fot. By Yuvalr - Own work, CC BY-SA 3.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=18552876
Polska oficyna “The Enigma Press” (Kraków-Mogilany, tel. 12-2700870), kierowana przez dra Zdzisława J. Kaperę z Instytutu Orientalistyki Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie jest jakże zasłużonym od wielu lat wydawcą naukowej literatury polskiej i zagranicznej w dziedzinie różnych studiów biblijnych Starego i Nowego Testamentu oraz najstarszych rękopisów biblijnych z Qumran nad Morzem Martwym (Izrael). W palecie wydawnictwa znajdujemy kilka świetnych serii edytorskich m.in. “Biblioteka zwojów. Tło Nowego Testamentu” (16 tomów), “Apokryfy Starego Testamentu” (7 tomów) oraz “Teksty starożytnej Palestyny, Syrii i Mezopotamii” (19 tomów). Nakładem tego wydawnictwa ukazały się właśnie dwie nowe publikacje z biblistyki, które chciałbym zaprezentować i zachęcić do ich lektury. Pierwsza publikacja jest łacińską wersją Apokalipsy Ezdrasza z I w. n.e., stanowiącą rodzaj żydowskiej literatury apokaliptycznej, poprzedzoną dodatkowym chrześcijańskim wprowadzeniem z II wieku n.e., dzięki któremu Apokalipsa Ezdrasza zyskała aprobatę w Kościele katolickim. Z kolei druga monografia jest prezentacją nowej hipotezy badawczej odnośnie do pochodzenia i dziejów żydowskiej sekty religijnej z epoki międzytestamentalnej (II w. p.n.Ch. – I w. n. e.) tzw. esseńczyków, których znamy z literatury antycznej oraz odkryć w Qumran nad Morzem Martwym i w Jerozolimie, a uważanych obecnie za „brakujące ogniwo” między Judaizmem czasów tzw. Drugiej Świątyni i wczesnym chrześcijaństwem w Palestynie w czasach hellenizmu i w epoce rzymskiej.
Nowości polskiej i zagranicznej biblistyki
Autorami pierwszej publikacji pt. “Łacińska Apokalipsa Ezdrasza” są dwaj renomowani polscy bibliści: ks. prof. Stanisław Mędala i ks. prof. Antoni Tronina. Ks. Stanisław Mędala, specjalista literatury biblijnej okresu międzytestamentalnego, odbył studia biblijne w Papieskim Instytucie Biblijnym oraz teologiczne w rzymskim Gregorianum. W latach 1962-2005 uczony kierował Katedrą Literatury Międzytestamentalnej w Akademii Teologii Katolickiej i na Uniwersytecie Katolickim Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie i jest autorem licznych publikacji, m.in. “Archeologia Palestyny” (1973), “Ewangelia według św. Jana” (2010) oraz “Wprowadzenie do literatury międzytestamentalnej” (2021). Natomiast ks. Antoni Tronina, biblista i orientalista, jest emerytowanym profesorem Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II i autorem m.in. Biblii Lubelskiej, Nowego Komentarza Biblijnego oraz wydawcą ksiąg Starego Testamentu, literatury biblijnej znad Morza Martwego, a także starożytnej literatury mezopotamskiej (Epos o Gilgameszu i babilońskiego mitu Enuma Elisz).
Tematyka tzw. literatury apokryficznej Starego Testamentu była przedmiotem wieloletnich badań i publikacji ks. Stanisława Mędali m.in. nad komentarzem do łacińskiej Apokalipsy Ezdrasza, której przekład znalazł się w antologii apokryfów Starego Testamentu pod redakcją R. Rubinkiewicza (1999). Ale dopiero w 2022 r. za namową dra Z. Kapery nowej edycji podjął się ks. Antoni Tronina, który uzupełnił przekład żydowskiego apokryfu (4 Księga Ezdrasza), datowanego na I wiek o dodatki chrześcijańskie z II wieku. W ten sposób żydowski kontekst tej apokalipsy ukazuje napięcie między tragicznym losem zburzenia Świątyni w Jerozolimie, a narodzinami „duchowej Świątyni” Kościoła powszechnego. Ukazana w Apokalipsie historia biblijnego Ezdrasza i jego ludu pozwala lepiej zrozumieć tajemnicę narodzin chrześcijaństwa. Ostatecznie lektura tej księgi uświadamia fakt, że jedynie Chrystus zna zbawczy plan Boży względem ludzkości! Apokryf Apokalipsy, czyli Czwarta Księga Ezdrasza, jest więc cennym dziełem starożytnej literatury judeochrześcijańskiej z początków wczesnego Kościoła!
Treść Czwartej Księgi (Apokalipsy) Ezdrasza składa się z siedmiu epizodów (wizji), z których pierwsze trzy mają charakter rozmowy Ezdrasza z Bogiem lub aniołem Urielem, i przypominają Księgę Hioba, a trzy kolejne stanowią opisy wizji w formie dialogu z aniołem na podobieństwo Księgi Daniela. Ostatnia siódma wizja to tzw. legenda Ezdrasza, która stanowi rodzaj testamentu Proroka. Z lektury Apokalipsy Ezdrasza wynika jej wielka głębia teologiczna, która miała duże znaczenie dla wczesnych wspólnot judeochrześcijan po zburzeniu i spaleniu Świątyni w Jerozolimie w 70 r. n.e. przez Rzymian, kiedy po tej katastrofie przetrwały w rzymskiej Judei jedynie judaizm rabiniczny (faryzeusze) i wczesne wspólnoty chrześcijan, które schroniły się na północy w Galilei (Pella).
Dzieło było życzliwie przyjęte w łonie pierwotnego Kościoła, wzbogacając liturgię i teologię judeochrześcijan. Analiza naukowa wskazuje na liczne zbieżności w treści i formie literackiej pomiędzy Apokalipsą Ezdrasza, a literaturą znad Morza Martwego, a zwłaszcza w tematyce oświecenia Bożego i wiary w nieśmiertelność. Konkludując, ogromna wartość Apokalipsy Ezdrasza pozwala lepiej zrozumieć środowisko religijne rzymskiej Judei w czasach Nowego Testamentu, a szczególnie po zburzeniu Świątyni w Jerozolimie w końcu I wieku, kiedy Żydzi przeżyli szok po utracie Przybytku Bożego. Wspólnota judeochrześcijańska uratowała to ważne dzieło stanowiące teologiczny pomost między Synagogą i Kościołem. Oto dlatego warto poznać źródła pisane dla zrozumienia początków wczesnego chrześcijaństwa i rodzącego się Kościoła w I wieku!
fot. archiwum Dariusza Długosza
Druga publikacja w języku angielskim pt. “The Essenes of Mount Arbel and Jerusalem. Origines, History and Influence” (“Esseńczycy z Góry Arbel i Jerozolimy. Pochodzenie, dzieje i wpływy”) stanowi nową hipotezę naukową odnośnie do pochodzenia i historii żydowskiego stronnictwa esseńczyków. Jej autor, John Ben-Daniel, jest absolwentem medycyny Uniwersytetu w Cambridge i w Londynie, żyjącym w Jerozolimie, gdzie od 30 lat pasjonuje się studiami biblijnymi ze szczególnym uwzględnieniem archeologicznego i historycznego tła powstania wczesnego chrześcijaństwa oraz ówczesnego judaizmu. Dr John Ben-Daniel jest autorem kilku prac z zakresu literatury apokaliptycznej m.in. “The Apocalypse in the Light of the Temple” (2003) oraz “Saint John and the Book of Revelation” (2019).
Dzieje żydowskiego stronnictwa religijnego esseńczyków fascynują badaczy biblijnych już od XVIII i XIX wieku, ale szczególnie od czasu sensacyjnych wykopalisk archeologicznych w Qumran nad Morzem Martwym w latach 1949-1957, kiedy badano ruiny osiedla wspólnoty esseńczyków na Pustyni Judzkiej i pobliskie groty, gdzie odkryto najstarsze znane nauce rękopisy biblijne Starego Testamentu i tzw. literatury wspólnoty (hebr. yahad). Jak pisze J. Ben-Daniel sekta esseńczyków była znana do czasu odkryć w Qumran jedynie z literatury antycznej pisarzy żydowskich piszących po grecku w I wieku, Józefa Flawiusza i Filona z Aleksandrii oraz dzieł Pliniusza Starszego. Ponadto o esseńczykach odnajdujemy także wzmianki u późniejszych autorów chrześcijańskich Euzebiusza z Cezarei (IV wiek) i Jana Chryzostoma (V wiek). Początki ruchu esseńskiego wiążą się z żydowskim powstaniem Machabeuszy w połowie II wieku p.n.Ch. przeciwko władzy syryjskiego króla Antiocha IV Epifanesa, zwalczającego w Judei religię żydowską. Nazwa esseńczycy pochodzi z greckiego słowa “essenoi”, które jest odpowiednikiem aramejskiego terminu “hasayya”, znaczącego tyle co „pobożni”.
Autor prezentuje kilka teorii naukowych dotyczących początków i historii tego żydowskiego stronnictwa religijnego, które początkowo poparło powstanie Machabeuszy, ale w 152 r. p.n.Ch. część pobożnych Żydów (hebr. hassidim), zawiedziona postawą nowej dynastii, oddzieliła się od kultu w Świątyni Jerozolimskiej, tworząc nowy odłam w judaizmie. Właśnie przy tej okazji pisarz Józef Flawiusz pisze pierwszy raz o żydowskich stronnictwach religijnych, m.in. o esseńczykach, którzy różnili się interpretacją Tory od innych sekt znanych też z późniejszych chrześcijańskich Ewangelii, faryzeuszy i saduceuszy. Literatura z Qumran wspomina, że założycielem wspólnoty esseńczyków był Nauczyciel Sprawiedliwości, który był prawdopodobnie kapłanem Świątyni w Jerozolimie, ale uczeni mają trudność w historycznej identyfikacji tej postaci. Działalność esseńczyków w Judei datuje się zwykle na późny okres tzw. Drugiej Świątyni w Jerozolimie, czyli lata 152 p.n.Ch. – 70 n.e.
Praca Ben-Daniela proponuje w siedmiu częściach nową teorię badawczą, która wiąże dzieje esseńczyków z mniej znanym miejscem od Qumran nad Morzem Martwym, znanym z odkryć w połowie XX wieku, gdyż pisze on szczegółowo o odkryciu innej siedziby tej wspólnoty na północy Izraela na Górze Arbel w Dolnej Galilei. Następnie Autor ukazuje nowe wykopaliska i odkrycia archeologii na Wzgórzu Syjonu w Jerozolimie oraz ich możliwą interpretację dla rekonstrukcji historii i doktryny ruchu esseńskiego, a dalej bazując na tzw. literaturze henochickiej analizuje sytuację judaizmu i esseńczyków we wschodniej Galilei. W kolejnej części uczony porównuje liczne tzw. parabole literatury henochickiej i chrześcijańskiej, wykazując dość liczne podobieństwa. Następnie Autor ponownie zwraca się ku dawnej teorii pochodzenia esseńczyków z „krainy Damaszku”, wspomnianej w tzw. Dokumencie Damasceńskim, jednym z najważniejszych dzieł literatury wspólnoty, odkrytym w Qumran nad Morzem Martwym. Analiza tego dokumentu jest tu szczegółowa, zarówno na poziomie literackim i historycznym oraz geopolitycznym.
Na końcu w części siódmej (str. 211-219) John Ben-Daniel prezentuje swoją nową hipotezę o początkach i dziejach esseńczyków w związku z ich pierwotną siedzibą na Górze Arbel w Galilei dokonując, na trzech poziomach badawczych, historycznej rekonstrukcji ich historii od czasów powrotu Żydów z Niewoli Babilońskiej (539 p.n.Ch.) aż po wybuch pierwszej wojny Żydów przeciw Rzymowi w 66 r. n.e. Pierwszym etapem jego badań jest szczegółowa rekonstrukcja tła historyczno-religijnego, następnie analiza informacji historycznych pochodzących z literatury wspólnoty znanej z manuskryptów znad Morza Martwego, a zwłaszcza Dokumentu Damasceńskiego i komentarzy biblijnych, czyli peszerów (hebr. pesharim). Kulminacją jest proponowana przez Johna Ben-Daniela możliwa rekonstrukcja dziejów wspólnoty esseńczyków, których początki sięgają 190 p.n.Ch., czyli znacznie wcześniej niż dotychczas wskazywany w nauce okres Powstania Machabeuszy (150 p.n.Ch.).
Nowa hipoteza brytyjskiego biblisty i archeologa jest niewątpliwie interesującym projektem badań, w oparciu o wykopaliska nowej siedziby historycznej wspólnoty esseńczyków na Górze Arbel w północnej Galilei, skoro dotychczas dzieje tej sekty żydowskiej kojarzono niemal wyłącznie z ruinami Qumran nad Morzem Martwym i pobliską Jerozolimą. Autor dokonuje także głębokiej oraz wszechstronnej rewizji wcześniejszych teorii „esseńskich” w pracach specjalistów literatury z Qumran, m.in. Gezy Vermesa i Gabrielle Boccaccini oraz Johna Bergsma. Polecam tę interesującą podróż naukową śladami starożytnych esseńczyków, którym zawdzięczamy najstarszą bibliotekę biblijną manuskryptów Starego Testamentu odkrytą w latach 1949-1956 nad Morzem Martwym.
fot. archiwum Dariusza Długosza
Dwie prezentowane publikacje wydawnictwa “The Enigma Press”, “Łacińska Apokalipsa Ezdrasza”, autorstwa ks. Stanisława Mędali i ks. Antoniego Troniny (seria “Apokryfy Starego Testamentu”, t. 7) oraz “The Essenes of Mount Arbel and Jerusalem. Origines, History and Influence” Johna Ben-Daniela (seria “Qumranica Mogilaniensia”, t. 20) ukazują aktualne trendy badawcze w polskiej i zagranicznej biblistyce i kumranologii. Polecam wszystkim zainteresowanym pogłębionymi studiami nad Biblią!
czytaj też:
Manuskrypty znad Morza Martwego, czyli najstarsze teksty Pisma Świętego! >>>
Sztuka fenicka, czyli rzecz o śródziemnomorskiej purpurze, alfabecie i królowej Dydonie >>>
Archeologia biblijna, czyli przewodnik po miejscach historii biblijnej w Ziemi Świętej >>>
Magdala (Migdol), czyli rzecz o Marii Magdalenie… >>>
Ziemia Święta. Przewodnik po Izraelu, Synaju i Jordanii śladami starożytności >>>
Patmos Wyspa św. Jana Apostoła, czyli Wyspa Apokalipsy >>>
Świat Biblii, czyli ostatnie rewelacje o rękopisach znad Morza Martwego w Khirbet Qumrân >>>
Rewelacyjne odkrycia rękopisów znad Morza Martwego, czyli nowości archeologii biblijnej >>>
„Kraina soli, balsamu i zwojów”, czyli rzecz o Morzu Martwym >>>
Biblia w Qumrân, czyli raz jeszcze o najstarszych rękopisach Pisma Świętego >>>
Czy chrześcijaństwo to udany essenizm? >>>
Doskonały tekst. To niesamowite jak wiele ciekawych informacji można pozyskać z samej recenzji. Z przyjemnością czyta się teksty Pana Dariusza. czekamy na następne!