Pandemia osłabiła nasze praktyki religijne, ks. dr Pastwa (KUL): widać dystansowanie się od zinstytucjonalizowanych form religijności

fot. pixabay.com

Mniej uczęszczających na niedzielne Msze święte, mniej przyjmujących Komunię Świętą, wreszcie spadek liczby księży i sióstr zakonnych – taki obraz życia religijnego w Polsce wyłania się z najnowszych danych Instytutu Statystyki Kościoła Katolickiego SAC za rok 2021. Wzrost dotyczył jedynie liczby udzielanych sakramentów. „Dochodzi do dystansowania się od zinstytucjonalizowanych form religijności. Ten proces da się zaobserwować również w Polsce. Istnieją liczne czynniki sprzyjające sekularyzacji” – komentuje dla Family News Service ks. dr Rafał Jakub Pastwa z Instytut Dziennikarstwa i Zarządzania na Wydziale Nauk Społecznych Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego.

Badanie praktyk niedzielnych w roku 2021 odbyło się 26 września. Wówczas obowiązywały rządowe rozporządzenia wprowadzające obostrzenia związane z pandemią COVID-19. Wierni mogli zajmować połowę wszystkich miejsc w świątyniach (limit nie dotyczył osób w pełni zaszczepionych), funkcjonował też obowiązek zakrywania ust i nosa. Dlatego też ISKK podkreśla wprost, że wyniki dotyczące dominicantes (osób uczestniczących w niedzielnej Mszy św.) i communicantes (osób przystępujących do Komunii Świętej) nie są miarodajne. Średnia dla całego kraju to odpowiednio – 28,3% oraz 12,9%.

Najwięcej wiernych uczęszczających na niedzielną Eucharystię odnotowano w diecezji tarnowskiej (59,1%), rzeszowskiej (49,7%) oraz przemyskiej (46,9%). Na drugim biegunie znalazły się szczecińsko-kamieńska, koszalińsko-kołobrzeska i łódzka (od 16,9 do 17,5%). Ks. dr Rafał Jakub Pastwa podkreśla, że w tych wskaźnikach niektóre regiony Polski nie odbiegają od regionów Europy Zachodniej. ”Obok czynników historycznych wpływ na to mają te określane mianem kulturowych, ważna jest tradycja rodzinna, a także miejsce zamieszkania. Życie w metropoliach sprzyja anonimowości i emancypowaniu się młodych osób” – zauważa.

Odnosząc się do generalnych, coraz to niższych wskaźników dominicantes i communicantes, nasz rozmówca wskazuje także na szersze procesy sekularyzacyjne w kulturze zachodniej. „Współczesna kultura wydaje się być przynajmniej w jakiejś części antyeschatologiczna, sprzyja postawom apateizmu poprzez koncentrację na komfortowych warunkach konsumpcji, skrajną indywidualizację, czy negowanie podstaw antropologii chrześcijańskiej. Sprawy ostateczne, jak podkreśla prof. Jacek Wojtysiak, zostają wyparte przez sprawy bieżące” – podkreśla ks. dr Rafał Jakub Pastwa. Jednocześnie wykładowca KUL zwraca uwagę na kryzys wiarygodności instytucji Kościoła rzymskokatolickiego. Wskazuje również na przejawy cancel culture w odniesieniu do katolicyzmu czy instytucji kościelnej, dotykającej liderów życia religijnego np. poprzez niedebatowanie z nimi, co prowadzi do osłabienia lub wręcz zaniknięcia ich głosu w przestrzeni publicznej. W kontekście pandemii, duchowny akcentuje spadek odsetka osób praktykujących. W jego ocenie, część wiernych praktyki religijne spełnia w formie zindywidualizowanej, ograniczając je do przestrzeni domowej.

„Należy również brać pod uwagę konsekwencje procesu mediatyzacji religii i instytucji Kościoła, ona sprzyja utowarowieniu treści religijnych w przestrzeni mediów cyfrowych, w tym społecznościowych, a także banalizacji – bo dziś żaden autorytet kościelny nie może kontrolować użytkowników i konsumentów mediów pod kątem publikowanych przez nich treści religijnych w przestrzeni internetowej” – argumentuje ks. dr Rafał Jakub Pastwa. Adiunkt w Katedrze Języka, Retoryki i Prawa Mediów KUL zaznacza również, że komunikowanie religijne to odrębny typ komunikowania społecznego. Jak postuluje, należy pracować nad tym, aby forma komunikowania religijnego pod względem treści docierała do współczesnego odbiorcy, a pod względem treści była niezmącona. „Dlatego liderzy religijni, hierarchowie i katolicy powinni posiadać kompetencje cyfrowe na tyle, by nie sprzyjać banalizacji religii, ale sprawiać, że Ewangelia stanie się atrakcyjnym przesłaniem dla współczesnego człowieka” – podkreśla ks. dr Rafał Jakub Pastwa.

W danych ISKK za rok 2021 widać również spadek liczby kapłanów i sióstr zakonnych – odpowiednio o ponad 200 i niemal 500 powołań. Stoją za tym przede wszystkim kwestie demograficzne. “Wiąże się to również z wizerunkiem i wiarygodnością osób duchownych i osób życia konsekrowanego, a także wizerunkiem i wiarygodnością instytucji Kościoła katolickiego. Być może w nadchodzących dekadach będzie dochodziło do tego, że w dwóch parafiach będzie posługiwał jeden kapłan, ale nie jest to przesądzone” – wyjaśnia.

Rozmówca Family News Service odnosi się również do kwestii religii w szkołach, na który to przedmiot uczęszcza coraz mniej uczniów. W skali kraju to prawie 1500 szkół, w których nie ma katechezy, bo nikt się na nią nie zapisał. Zdaniem ks. dr. Rafała Jakuba Pastwy, kluczowe są kompetencje katechety – kultura komunikacji z uczniem i kompetencje teologiczne, filozoficzne, kulturalne i medialne. Kapłan argumentuje, że katecheta, niezależnie czy duchowny, zakonny, czy świecki – powinien być wsparciem w rozwoju intelektualnym i duchowym ucznia. „Nie powinien się obawiać dialogu. Aby tak się stało, powinien posiadać głęboką tożsamość chrześcijańską i świadomość eklezjalną. A także dbać o permanentny rozwój, tu ważne są kursy i szkolenia oraz zdolność do empatii” – tłumaczy wykładowca KUL.

Rok 2021 według danych ISKK, to także nieznaczne zwiększenie liczby udzielanych chrztów oraz nieco ponad 10-procentowy wzrost w przypadku sakramentów małżeństwa i bierzmowania. Autorzy zestawienia nie wskazują, czy wpływ na wzrosty miało pewne poluzowanie obostrzeń epidemicznych w różnych okresach roku. Bezpośredniej zależności nie wskazuje również nasz rozmówca. Ks. dr Rafał Jakub Pastwa zauważa jednak, że decyzjom o przystępowaniu do sakramentów, o podtrzymywaniu więzi z Chrystusem sprzyjają z pewnością tradycja i doświadczenie wiary w rodzinie. „Religijność hybrydowa, jak twierdzi Janusz Mariański, charakteryzuje się wiarą według własnych wyborów i wskazań części katolików. Być może fundamentalna więź z Kościołem tych osób wyraża się w decyzji o przystąpieniu do sakramentów wtajemniczenia chrześcijańskiego, czy małżeństwa, a nie z regularną praktyką uczestnictwa w Mszach świętych” – dodaje nauczyciel akademicki z KUL.

Badanie dominicantes i communicantes jest prowadzone według ściśle określonej metodologii. Termin jego realizacji nie powinien wypadać w okresie wakacyjnym, świątecznym, mrozów lub innych czynników zaburzających pomiar tj. zwiększających lub zmniejszających frekwencje osób w kościołach. Niedzielę spełniającą takie warunki określono jako „statystyczną” – zazwyczaj jest to niedziela października lub listopada. Liczbę zobowiązanych do uczestnictwa w niedzielnej Mszy św. autorzy metodologii – ks. Witold Zdaniewicz i Lucjan Adamczuk – określili na 82% populacji katolików. Liczba ta wynika z odsetka osób zwolnionych z obowiązku uczestnictwa w niedzielnej Mszy oraz osób, które dokonały formalnego aktu apostazji. Liczbę katolików danej parafii ISKK pozyskuje za pośrednictwem proboszcza.

Instytut Statystyki Kościoła Katolickiego im. ks. Witolda Zdaniewicza z siedzibą w Warszawie jest samofinansującym się ośrodkiem naukowo-badawczym prowadzącym badania w zakresie religijności, katolicyzmu i jego społecznych kontekstów.