Żoliborz i Mokotów. Francuski rodowód nazw warszawskich dzielnic

Osiedle mieszkaniowe Żoliborz Artystyczny, Warszawa, fot. Autorstwa Krzysiek K. - Praca własna, CC BY-SA 4.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=87182824

Francuski źródłosłów tych prestiżowych części polskiej stolicy wcale nie jest niczym dziwnym. Nasi antenaci lubili sięgać do skarbnicy języka Moliera by – w ich mniemaniu – odpowiednio nazwać nowo zakładane siedliska. 1 sierpnia przypada 81. rocznica wybuchu Powstania Warszawskiego.

Pijarzy budują

Zacznijmy od Żoliborza, który na mapach pojawił się w XVIII w. Nazwa dzielnicy to spolszczona nazwa francuskiej nazwy „Joli Bord”, co znaczy „Piękny Brzeg”. Kwiryna Handke, autorka „Dziejów Warszawy nazwami pisanych” dodaje, że – zgodnie z modą wśród ludzi wykształconych – tak właśnie nazywano posiadłość oo. pijarów, którzy na północ od Starego Miasta założyli swój konwikt.

Pijarzy, czyli Zakon Kleryków Regularnych Ubogich Matki Bożej Szkół Pobożnych, przywędrowali tu z ul. Miodowej, gdzie prowadzili Collegium Nobilium. Działkę przeznaczono dla uczącej się w owym kolegium młodzieży jako miejsce wypoczynku i rozrywki. Już ok. 1760 r. na rozległej działce powstał ogród owocowy z letnim pałacem.

Dwory i rezydencje

„Joli Bord” stał się tym samym fragmentem parcelowanego wówczas folwarku Fawory. Nabywali je lub dzierżawili bogaci mieszczanie, kupcy, bankierzy, arystokraci i magnaci. Powstawały tu letnie rezydencje, dworki i pałacyki z ogrodami. Z czasem nazwa „Fawory” zaczęła zanikać, zaś nazwa „Żoliborz” przyjęła się dla określenia całej okolicy.

Ale i nazwa „Fawory” ma swoje francuskie konotacje. Przez francuszczyznę wiedzie nas do łacińskiego „favor”, oznaczającego „łaskę” (zwykle monarszą) i „przychylność”. Współczesnym śladem dawnych Faworów jest uliczka pod tą nazwą, znajdująca się w okolicy cytadeli. Pod koniec XVIII w. łączyła konwikt pijarów z rogatkami marymonckimi. W opisach dawnej Warszawy można znaleźć informację, że w 1825 r. założono przy niej – i to kolejny francuski trop – wytwórnię chusteczek francuskich Bernera.

Na polowanie

Francuski źródłosłów ma też inna część Żoliborza – Marymont. To „Góra Marii” („Marie Mont”), gdzie Jan III Sobieski w latach 1691-1696 wzniósł letnią rezydencję dla ukochanej Marysieńki. Zaprojektował ją słynny barokowy architekt Tylman z Gameren. Ten niewielki pałacyk był rozciągającą się na wysokiej skarpie wiślanej piętrową, centralnie położoną na planie kwadratu budowlą, nakrytą dachem namiotowym z tzw. ozdobną banią.

Pałac służył prywatnej stronie życia rodziny królewskiej, ale pełnił zarazem funkcję pawilonu myśliwskiego monarchy. W 1727 r. rezydencję odkupił August II Mocny, który dokonał jej gruntownej przebudowy zakładając na Marymoncie zwierzyniec. Polowali w nim jeszcze August III i Stanisław August Poniatowski. Dziś w tym miejscu stoi kościół pod wezwaniem Matki Bożej Królowej Polski.

„Moje wzgórze”

Przenieśmy się na południe Warszawy, na Mokotów. Pod koniec XIX w. wśród onomastyków, czyli badaczy pochodzenia i funkcji tzw. nazw własnych, trwał zażarty spór o pochodzenie nazwy tej dzielnicy. Wedle jednych „Mokotów”, który pierwotnie zapisywano jako „Mokotowo”, wywodzi się od imienia pruskiego właściciela wsi – Mokoto lub Mokota, który osiedlił się tu w XIV w. Inni, i tym historia przyznała rację, nazwa „Mokotów” pochodzi od francuskiego „Mon Coteau”, czyli „Mojego wzgórza”, które zachwyciło Izabelę z Czartoryskich Lubomirską, gdy patrzyła zeń w stronę Wisły.

Estetyczna fanaberia księżnej zaowocowała budową tam klasycystycznej rezydencji. Pałac „Mokotów” zbudował dla niej architekt Efraim Szreger w latach 1772-1775, a rozległe ogrody zaprojektował Szymon Bogumił Zug. Złośliwcy mówili, że Lubomirskiej zależało przede wszystkim na tym, aby jej posiadłość pod każdym względem była doskonalsza niż romantyczny park w Powązkach należący do jej bratowej i rywalki – Izabeli z Flemingów Czartoryskiej.

Królowa i cesarzowa

W XVIII w. oprócz pałacu do włości księżnej należał obszerny przyległy teren, który z czasem dał nazwę dla całej dzisiejszej dzielnicy Warszawy. Ale arystokratka chlubiła się także innymi, poza warszawską, posiadłościami. Należały do niej m.in. Łańcut i Puławy. A idąc śladem francuskim, była też przyjaciółką Cesarzowej Francuzów Marii Ludwiki, drugiej żony Napoleona I i matki Napoleona II.

Co ciekawe, wcześniej, po wybuchu Rewolucji Francuskiej, w jej zamku w Łańcucie znalazła schronienie część dworu królowej Marii Antoniny (ona sama trafiła pod ostrze gilotyny w 1793 r.). Do dziś w tamtejszej Sali Balowej można zobaczyć alabastrowe popiersie królowej Francji, wykonane w Sèvres w 1783 r., a także związane z nią pamiątki: dwa portrety, ręcznie malowany porcelanowy bidet, a w wozowni jej saneczki.

Kolejny zwierzyniec

Varsavianista Jerzy Kasprzycki pisał w czwartym tomie „Korzeni miasta”: „Działalność Izabeli Lubomirskiej wkrótce zaczęła przynosić owoce. Podupadający Mokotów szybko stał się modny. W sąsiedztwie pięknego parku należącego do księżnej, swoje wille miały dwie siostry króla Stanisława Augusta, Elżbieta Branicka i Ludwika Zamoyska. Po śmierci Stanisława Lubomirskiego, Izabela kontynuowała prace nad upiększaniem pałacyku. Wzniosła też kolejne wille, w tym w leżącym nieopodal »Mon Coteau« zwierzyńcu (dziś Królikarnia)”.

Pałac księżnej Lubomirskiej przeszedł w ciągu wieków wiele zmian. Zniszczony w powstaniu listopadowym został odkupiony w 1845 r., wraz z otaczającym go ogrodem, przez zamożnego warszawskiego litografa Franciszka Karola Szustra. Potem był luksusową restauracją i teatrem. Spłonął w powstaniu warszawskim, a w latach 1962-1965 został odbudowany, ale już w stylu neogotyckim, pod kierunkiem architekta Jerzego Brabandera. Obecnie jest siedzibą Warszawskiego Towarzystwa Muzycznego im. Stanisława Moniuszki.

 

czytaj też: >>> Powstanie Warszawskie – Polacy pamiętają o Bohaterach <<<