Instytut Polonika otacza opieką nekropolie poza Polską

Instytut Polonika, powołany przez Ministra Kultury, nieustannie otacza opieką nekropolie pozostające poza granicami naszego kraju. Na 63 cmentarzach znajdujących się m.in. w Ukrainie, Łotwie, Francji, Rumunii czy w dalekiej Afryce zrealizowano projekty remontowo- konserwatorskie i inwentaryzatorskie przy polskich mogiłach.

Instytut Polonika nie tylko realizuje własne projekty, ale również wspiera merytorycznie i nadzoruje zadania beneficjentów Programu Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego „Ochrona dziedzictwa kulturowego za granicą” oraz programu własnego Instytutu „Polskie dziedzictwo kulturowe za granicą – Wolontariat”.

W ramach działań prowadzonych bezpośrednio przez Instytut Polonika w ramach programu strategicznego „Ochrona polskiego dziedzictwa kulturowego za granicą” przeprowadzono do tej pory wiele projektów restauratorsko-konserwatorskich związanych z nekropoliami znajdującymi się poza krajem. W 2023 roku prace prowadzono na 11 cmentarzach znajdujących się na terenie Francji, Łotwy i Ukrainy.

Francja

Cmentarz Les Champeaux w Montmorency pod Paryżem, nazywany Panteonem Polskiej Emigracji jest miejscem, gdzie znajdują się mogiły wielu znamienitych Polaków – polityków, działaczy społecznych, naukowców, ludzi kultury. Są tam groby m.in.: rodziny Adama Mickiewicza, Cypriana Kamila Norwida, Juliana Ursyna Niemcewicza i Karola Kniaziewicza, Bronisława Piłsudskiego, Olgi Boznańskiej czy Heleny i Alfreda Paderewskich (żony i syna Ignacego Paderewskiego). Jednym z ważniejszych przedsięwzięć konserwatorskich prowadzonych w tym roku przez Instytut Polonika na tym cmentarzu jest renowacja podwójnego nagrobka Juliana Ursyna Niemcewicza i Karola Kniaziewicza – absolwentów słynnej Szkoły Rycerskiej, związanych z ustanowieniem Konstytucji 3 Maja. Dość skomplikowana realizacja, mająca na celu przywrócenie nagrobka do stanu sprzed poprzednich remontów zakończy się w listopadzie 2023 r. W ramach prac m.in. zdemontowano współczesne płyty marmurowe, pod którymi znajdowały się pierwotne płyty nakrywające, jak również wtórną okładzinę kamienną pozostałej powierzchni nagrobka. Wykonano fundament pod obramowanie nagrobka i podwyższono je uczytelniając opaskę grobową, która znajdowała się wcześniej poniżej poziomu chodnika co powodowało zalewanie grobu.

W tym roku Instytut Polonika podjął się także renowacji grobów powstańców listopadowych na trzech innych francuskich cmentarzach w Bretanii i Normandii (Misericorde w Nantes – nagrobek Leopolda Guckiego; Machecoul k. Nantes – nagrobek Józefa Obalskiego oraz w Trouville-Sur-Mer – nagrobek Ludwika Jana Celińskiego).

Ukraina

Lwowski cmentarz Łyczakowski to jedna z największych galerii plenerowych rzeźby polskiej XIX i pierwszej połowy XX wieku. Jest wyjątkowym miejscem, gdzie Instytut Polonika realizuje projekty od ponad 5 lat. Artystyczna i historyczna wartość tej wyjątkowej nekropolii pozwala zaliczyć ją do wysokiej klasy wspólnego dziedzictwa kulturowego Polski i Ukrainy. W tym roku zapoczątkowany został projekt konserwacji kaplicy rodziny Jaworskich. To już czwarta, po kaplicy Barczewskich, Krzyżanowskich i Dunin-Borkowskich tak duża i niezwykle wymagająca realizacja. W tym roku zakończą się także prace przy nagrobku Henryka Mosinga – polskiego lekarza, epidemiologa, współpracownika prof. Rudolfa Weigla w badaniach nad szczepionką przeciw tyfusowi. Henryk Mosing nie wyjechał ze Lwowa po wojnie i potajemnie został wyświęcony na kapłana przez kardynała bł. Stefana Wyszyńskiego.

Na cmentarzu Bazyliańskim w Krzemieńcu kontynuowany jest wieloletni program konserwacji nagrobków rozpoczęty przez Instytut Polonika w 2018 roku. Ta wyjątkowa i niezwykła nekropolia powstała ok. 1760 r. i do 1891 r. była miejscem pochówków wielu Polaków, w tym profesorów Gimnazjum Wołyńskiego, późniejszego Liceum Krzemienieckiego. Do tej pory w ramach programu „Ochrona” udało się wykonać prace przy 16 grobach.

Cmentarz chrześcijański w Czerniowcach to kolejna ważna nekropolia w Ukrainie. Prace zainicjowane przez Instytut Polonika w 2021 roku prowadzone są nieustannie pomimo trwającej wojny. Cmentarz został założony w latach 60. XIX w., jednak pierwsze pochówki na jego terenie datowane są na początek XX wieku. Ze względu na duże znaczenie historyczne oraz wysoką wartość artystyczną znajdujących się tam obiektów, jest to ważne miejsce z polskimi śladami. W tym roku prowadzone są prace przy 3 nagrobkach: Tekli Simonowiczowej (1800-1873) z domu Krzysztofowicz, Łazara Michałowicza (zm. 1840) oraz ks. Kajetana Kasprowicza (1854-1909) – duchownego katolickiego obrządku ormiańskiego. Ks. Kajetan Kasprowicz angażował się w działalność dobroczynną i patriotyczną mieszkającej na Bukowinie ludności polskiej. Był jednym z założycieli Towarzystwa Opieki nad Ociemniałymi i Głuchoniemymi.

Oprócz prac konserwatorskich stricte związanych z nagrobkami Instytut Polonika w tym roku podjął się także przeprowadzenia inwentaryzacji drzewostanu cmentarza Łyczakowskiego we Lwowie (ok. 40 ha) i cmentarza rzymskokatolickiego w Drohobyczu (2,5h). Projekt ma na celu m.in. oznaczenie gatunków drzew, opis ich stanu zdrowotnego, pomiary parametrów dendrologicznych czy opracowanie szczegółowej mapy inwentaryzacji drzew z naniesieniem obiektów na mapę geodezyjną. Te działania związane są z zapewnieniem właściwej opieki nad cennymi zespołami zabytkowymi jakimi są wspomniane cmentarze we Lwowie i Drohobyczu.

Łotwa

Cmentarz katolicki w Daugavpils – dawniej Dyneburgu – powstał pod koniec XIX w. Uroczystego aktu poświęcenia dokonał 16 października 1878 r. ks. Józef Jałowiecki. Właśnie na tej nekropolii spoczywa polski adwokat i urzędnik konsularny Stanisław Syrewicz (1858-1926), który w latach 1920-1921 pełnił funkcję pierwszego kierownika urzędu konsularnego RP w randze agenta konsularnego w Daugavpils. Był później także doradcą prawnym polskich placówek dyplomatycznych w Rydze i Daugavpils. Instytut Polonika finansuje i nadzoruje prace przy nagrobku, a uroczyste jego oddanie przewidziane jest na 16 listopada 2023 r., kiedy to przypada Dzień Służby Zagranicznej.

Cmentarz św. Michała w Rydze utworzony w 1879 r. jest miejscem pochówku wielu zasłużonych dla Łotwy osób polskiego pochodzenia. Począwszy od 2021 r. Instytut Polonika objął go stałą opieką konserwatorską. W 2023 r. podjęto prace przy 3 obiektach: nagrobku Kazimierza Węcławowicza, Józefa i Karoliny Michalskich oraz rodziny Stankiewiczów. Prace konserwatorskie polegają m.in. na korekcie posadowienia obiektów w celu ich stabilizacji i właściwej ekspozycji. Aby przywrócić wartości estetyczne obiektów, wykonane zostaną rekonstrukcje zdegradowanych bądź brakujących elementów. Konserwacji zostaną poddane również dekoracyjne, metalowe ogrodzenia pól grobowych. Zakończenie prac planowane jest na koniec roku 2023.

Inne działania Instytutu związane z ochroną cmentarzy

Instytut Polonika w ramach programu strategicznego „Popularyzacja polskiego dziedzictwa kulturowego za granicą” w marcu 2023 roku uruchomił portal „Dziedzictwo za granicą. Baza poloników” – nowoczesne narzędzie służące do szybkiego i skutecznego uzyskania informacji dotyczących polskiej spuścizny kulturowej poza granicami Polski.

Na serwis (baza.polonika.pl) składają się zarówno karty dokumentacyjne powstające w ramach działań Poloniki oraz różnych podmiotów, które już od lat 90. XX wieku prowadziły prace inwentaryzacyjne, jak i artykuły o polonikach publikowane m.in. w ramach serwisu prowadzonego przez Instytut Polonika na stronie internetowej pt. „Polonik Tygodnia”. Integralną częścią portalu jest baza grobów i cmentarzy polskich poza granicami kraju, zawierająca katalog grobów i cmentarzy cywilnych, informacje o osobach pochowanych oraz katalog cmentarzy wojennych za granicą. Tworzenie tego ostatniego katalogu rozpoczęto w latach 90. XX wieku w Radzie Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa, a obecnie jest on aktualizowany i rozwijany w Departamencie Dziedzictwa Kulturowego za Granicą i Miejsc Pamięci MKiDN. Obecnie w bazie jest 16 985 kart nagrobków, 42 676 kart osobowych, w tym 19 415 osób spoczywających na 428 cmentarzach wojennych, ale ta liczba stale rośnie.

Dodatkowo program „Popularyzacja” wydał w dwóch wersjach językowych – polskiej i ukraińskiej „Podręcznik do inwentaryzacji polskich cmentarzy i nagrobków poza granicami kraju”, autorstwa prof. Anny Sylwii Czyż i dr Bartłomieja Gutowskiego), a także przygotował serię dziewięciu filmów instruktażowych „Śladami (nie)zapomnianych historii. Vademecum inwentaryzatora cmentarzy” dostępnych online.

Programy grantowe

W 2023 roku, w ramach Programu Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego „Ochrona dziedzictwa kulturowego za granicą”, który w dużej części nakierowany jest na wspieranie realizacji profesjonalnych prac konserwatorskich i badawczych, poddano renowacji blisko 30 nagrobków znajdujących się łącznie na 12 cmentarzach w Ukrainie, Litwie i Mołdawii. Programem zarządza i realizację prac nadzoruje Instytut Polonika

Prace konserwatorskie przy pomnikach nagrobnych prowadzone były na cmentarzach: Łyczakowskim i Janowskim we Lwowie, w Złoczowie, Drohobyczu, Kiwercach, Zbarażu, Baniłowie i Rudkach. Kontynuowano także prace na cmentarzach litewskich. Opieką otoczono 10 nagrobków znajdujących się na cmentarzu Na Rossie i Bernardyńskim w Wilnie. Z kolei w Mołdawii, na cmentarzu w Kiszyniowie przeprowadzono prace konserwatorskie przy polskich nagrobkach Justyny Wodzickiej i Marii z Wodzickich Kosko.

W tym roku beneficjenci programu dotacyjnego Instytutu Polonika „Polskie dziedzictwo kulturowe za granicą – Wolontariat” przeprowadzili prace na 40 cmentarzach położonych w różnych krajach świata m.in. w Ukrainie, Gruzji, Rumunii, Wielkiej Brytanii. Wolontariusze dotarli również do Afryki.

Program wspiera zaangażowanie społeczne w ochronę materialnych elementów polskiego dziedzictwa kulturowego pozostającego poza granicami kraju. Chodzi nie tylko o obszar historycznej Rzeczypospolitej w jej granicach z 1772 r., lecz także prowadzenie działań związanych z ochroną i rewaloryzacją spuścizny kulturowej powstałej na emigracji. Wolontariackie prace porządkowe, praktyki terenowe, inwentaryzacja polskich śladów na cmentarzach to główne (choć nie jedyne) działania, które są obecnie realizowane w ramach programu „Wolontariat”.

Dzięki pracy wolontariuszy z Polski i pomocy lokalnych społeczności oraz ich zaangażowaniu udało się ocalić od zapomnienia mogiły Polaków znajdujące się na odległych cmentarzach położnych w rumuńskich wsiach Wikszany i Kaczyka, a także na Zaolziu w Czechach czy w mołdawskiej wsi Styrcza. W samej Ukrainie przeprowadzono prace na 23 cmentarzach, w 20 miejscowościach.

Więcej informacji o działaniach Instytutu Polonika oraz projektach beneficjentów programów grantowych można znaleźć na stronach www.polonika.pl oraz https://baza.polonika.pl

Narodowy Instytut Polskiego Dziedzictwa Kulturowego za Granicą “Polonika” jest wyspecjalizowaną, państwową instytucją kultury powołaną w 2017 r. przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego prof. Piotra Glińskiego. Instytut prowadzi projekty o charakterze konserwatorskim, naukowo-badawczym, edukacyjnym i popularyzatorskim. Dzięki nim zachowywane są materialne świadectwa naszych dziejów, przywracana jest pamięć o ważnych dla współczesnych Polaków osobach oraz istotnych faktach historycznych.

źródło: KAI

 

czytaj też:

Dlaczego chryzantemy każdego roku „podbijają” cmentarze? >>>