Biblijna historia początków Izraela, czyli rzecz o inkluzywizmie i uniwersalizmie

Biblijny Mojżesz, fot. pixabay.com

Historia biblijna dawnego Izraela, starożytnych Izraelitów, zwanych „narodem wybranym”, fascynuje badaczy i licznych wiernych z uwagi na nowe tendencje badań Biblii Hebrajskiej (Starego Testamentu) z punktu widzenia tzw. rewizji uniwersalistycznej. W Biblii odnajdujemy liczne przykłady, na przemian ekskluzywnej i uniwersalistycznej pozycji starożytnych Izraelitów w świecie starożytnego Bliskiego Wschodu. W tym kontekście wśród nowości polskiej biblistyki, należy odnotować dzieło ks. Grzegorza SZAMOCKIEGO pt. „Inkluzywizm i uniwersalizm w biblijnej historii początków Izraela” (wyd. Bernardinum, Pelplin 2024). Nowa monografia jest pierwszym polskim kompleksowym studium literacko-historycznym i teologicznym, które analizuje ważne problemy naukowe z punktu widzenia historii biblijnego Izraela i Biblii hebrajskiej, ale jednocześnie wobec współczesnych pytań o wartość starożytnego Pisma Świętego i jego aktualizację w dzisiejszych czasach.

Autor, ks. Grzegorz Szamocki (ur. 1963 r.) jest polskim katolickim biblistą, który odbył wszechstronne studia w zakresie języków biblijnych i starożytnego Bliskiego Wschodu (1992-2000) na kilku renomowanych uczelniach, m.in. w Akademii Teologii Katolickiej w Warszawie, na Uniwersytecie Hebrajskim w Jerozolimie, w Papieskim Instytucie Biblijnym w Rzymie i na uniwersytetach w Niemczech (Munster i Kolonia). W latach 2009-2017 był rektorem Gdańskiego Seminarium Duchownego i także wykładowcą języków biblijnych oraz Starego Testamentu. Jest autorem wielu prac i artykułów z dziedziny badań Starego Testamentu, m.in. „Przejście Izraelitów przez Jordan. Historiografia, teologia i pareneza” (2011), „Jozue jako prorok w Apokryfie Jozuego z Qumran” (2014), „Ebal – święta góra Izraelitów” (2016). Jest profesorem biblistyki w Zakładzie Studiów nad Religią (Instytut Antropologii na Wydziale Historycznym Uniwersytetu Gdańskiego).

Na wstępie należy zaznaczyć, że praca ks. Szamockiego jest pierwszym tego typu studium w Polsce, gdzie autor proponuje wszechstronną analizę, jak paralelne i przeciwstawne idee żydowskiego ekskluzywizmu i uniwersalizmu wzajemnie się przenikają i rozwijają w historiografii Biblii Hebrajskiej (Starego Testamentu). Na uwagę zasługuje szczególnie fakt, że jego przenikliwa i kompleksowa egzegeza wybranych tekstów z dziejów biblijnych pierwotnego Izraela (Księga Rodzaju, Druga Księga Królewska, Księgi Wyjścia, Liczb i Jozuego) świadczy o wysokiej erudycji polskiego badacza Biblii. Jak zaznaczono to we wstępie problematyka badań ks. Szamockiego ściśle odpowiada współczesnemu kryzysowi migracyjnemu z drugiej dekady XXI wieku, gdy miliony imigrantów z Bliskiego Wschodu i Afryki, głównie wyznawców islamu, postanowiło znaleźć schronienie i lepsze warunki życia w Europie. Narody Starego Kontynentu zaczęły się wówczas poważnie obawiać o swoje bezpieczeństwo narodowe i przyszłość europejskiej, także „chrześcijańskiej” tożsamości religijnej i kulturowej.

W tym kontekście współczesnej historii oraz aktualnej wojny na Bliskim Wschodzie, Izraela z Palestyną, niektórzy odwołali się do dziejów dawnego Izraela, gdzie statotestamentowe prawa stanowiły i wręcz nakazywały, w imię troski o żydowską tożsamość religijno-narodową, izolację od obcych (naród wybrany). Inni z kolei, wskazywali jednocześnie na teksty Starego Testamentu, opisujące obcych, cudzoziemców, którzy stali się wyznawcami judaizmu i otrzymali prawo do zamieszkania w Ziemi Świętej, pośród „narodu wybranego”. Autor analizuje więc istotny problem teologiczny i historyczno-literacki, jak w natchnionych tekstach Biblii Starego Testamentu, mogą występować jednocześnie i paralelnie tak przeciwstawne stanowiska, dotyczące relacji Izraelitów do obcych. W dotychczasowych badaniach nad Starym Testamentem dominowała teza o stopniowym rozwoju tych koncepcji w tekście biblijnym, których sprzeczny charakter dodatkowo wynikał ze zmiennych uwarunkowań historycznych Izraela (n.p. w okresie niewoli babilońskiej Żydów oraz ich powrotu do Palestyny w VI w. p.n.Ch.).

Należy podkreślić, że pierwotne tezy ks. Szamockiego okazały się słuszne, gdyż pozytywne akcenty stosunku Izraelitów do obcych w Biblii Hebrajskiej, uznające obcych (nie Izraelitów) za wyznawców Boga Izraela, i część ludu bożego, zdają się być szczególnie odzwierciedleniem narodowo-religijnej debaty o tożsamości wśród Żydów po ich powrocie do Palestyny z niewoli babilońskiej w VI w. p.n.Ch. Taki pogląd znajduje oparcie we współczesnej krytyce literacko-historycznej dotyczącej redakcji określonych ksiąg Starego Testamentu powstałych w okresie VI-IV w p.n.Ch. Jednocześnie pogłębione badania tekstu biblijnego ukazały większą złożoność tej problematyki i konieczne dalsze studia, czego wyrazem jest obecna monografia. Realizacja tego projektu badawczego wymagała analiz tekstu Biblii w wielu aspektach, na poziomie stratygrafii językowo-literackiej oraz badań historyczno-teologicznych. Wybór wyżej wymienionych ksiąg Starego Testamentu jest tu także uzasadniony.

Na początku Autor analizuje i wyjaśnia podstawowe pojęcia dla swojego tematu badań, czyli biblijnego „izraelskiego” ekskluwizmu i inkluzywizmu. W Starym Testamencie odnajdujemy bowiem teksty z wyraźnym przekonaniem o wyjątkowym, wręcz unikalnym statusie „biblijnego Izraela”, gdzie Księga Powtórzonego Prawa (Pwt 7,6) uzmysławia nam, że Izrael jest „świętym narodem” dla Boga JHWH (Jahweh). Jednak owa świętość Izraela wynika z faktu wybrania go przez Boga spośród wszystkich narodów, aby był Jego własnością, stąd określenie Izraela jako narodu świętego i własności Boga stało się fundamentem biblijnego przymierza (Pwt 26,16-19).W tym świetle, dzieje Izraela z uwagi na jego Przymierze z Bogiem, szczególnie ze względu na cechę świętości, jako ludu Bożego, stały się podstawą do ekskluzywności i unikalnej tożsamości narodowo-religijnej, a w konsekwencji budowania stałej odrębności od innych narodów starożytnego Bliskiego Wschodu.

Biblijna koncepcja izraelskiego ekskluzywizmu wyraża się następnie w religijnej klasyfikacji używając przeciwnych terminów, „czysty” i „nieczysty”, czego dowodem jest Księga Kapłańska (Kpł 10,10), a zachowanie czystości było warunkiem zbliżenia się do Boga i Jego błogosławieństwa, dlatego Izrael miał się oddzielić od wszelkiej nieczystości (Kpł 18,24-30; 19,31). W Biblii spotykamy kilka różnych określeń dla oznaczenia „obcego” i cudzoziemca” (hebr. Nokri). Dodajmy, że badania problemu „obcych” w Biblii sięgają końca XIX wieku i szczególnym polem zainteresowania objęto w nich księgi Pięcioksięgu Mojżesza (hebr. Torah).

W biblijnej narracji, obok elementów eksluzywizmu, odnajdują się także motywy inkluzywizmu, czyli włączenia obcych do ludu bożego, czego dowodem są niektóre postaci, np. Jetro, madianicki kapłan i teść Mojżesza, czy kananejska nierządnica Rachab. Jakby naprzeciw, spotykamy tendencje uniwersalistyczne, gdzie obcy mogą poznać Boga i oddawać mu cześć, uczestnicząc w izraelskim kulcie, a ów uniwersalizm jest obecny w niektórych księgach prorockich, zawierających wizję eschatologii, zwłaszcza w Księdze Izajasza, gdzie już na początku Prorok zapowiada „pielgrzymkę licznych narodów do świątyni Boga” (Iz 2,2-4) i później „ucztę na Syjonie dla wszystkich narodów” (Iz 25,6). W uzupełnieniu Autor analizuje ów egzegetyczny problem, wyjaśnia metodę i cel badania.
Jak już wspomniano pierwsza taka analiza problemu ekskluzywizmu, inkluzywizmu i uniwersalizmu w Biblii hebrajskiej wymagała wszechstronnych badań literacko-historycznych i teologicznych, zwłaszcza tekstu Pięcioksięgu Mojżesza i obu Ksiąg Królewskich, stąd część druga monografii (str. 45-72) stanowi przegląd i analizę aktualnego stanu badań biblijnych nad historią powstania tekstu Starego Testamentu. Poznajemy teorie źródeł Pięcioksięgu oraz hipotezę tzw. heksateuchu i deuteronomistycznego dzieła historycznego, a także nowe modele badawcze, m.in. koncepcje P. Weimara, J.Ch. Gertza, R. Kratza, E. Bluma, E.Otto i R. Albertza. Choć najnowsze, niezwykle precyzyjne, badania uderzają swoim naukowym „ekskluzywizmem”, to klarowny ton autorski pozwala nam ogarnąć bogactwo i kompleksowość współczesnej biblistyki i antropologii.

Najobszerniejsza trzecia część (str. 73-238) jest szczegółową analizą wybranych tekstów Pięcioksięgu Mojżesza i Proroka Izajasza. Jednak proponowana metoda badawcza skupia się na motywach kilku postaci tamże występujących i ilustrujących problem inkluzywizmu lub uniwersalizmu biblijnego. Mowa tu zatem kolejno: o Jetro, madianickim wyznawcy wiary w Boga (Księga Wyjścia 18,1-12), Chobabie, madianickim przewodniku Izraelitów (Księga Liczb 10,29-32), Balaamie, aramejskim wróżbicie ogarniętym prorockim duchem Bożym (Księga Liczb 24,1-4), Rachab, kananejskiej nierządnicy wyznawczyni Boga (Księga Jozuego 2) oraz o Gibeonitach, ludzie kananejskim sprzymierzonym z Izraelem (Księga Jozuego 9). Część czwarta (str. 239-262) ukazuje środowisko historyczno-społeczne autorów biblijnych, którzy wpisują się w narrację tzw. rewizji uniwersalistycznej Izraela po powrocie Żydów do Palestyny z niewoli babilońskiej (587-538 p.n.Ch.). Autor ukazuje historyczny kontekst oraz osoby i dzieło pisarzy żydowskich w ówczesnej Palestynie, perskiej prowincji Jehud za czasów dynastii Achemenidów (538-332 p.n.Ch.). Z kolei część piąta (str. 263-280) proponuje analizę niektórych tematów teologicznych, jak wyznanie wiary w Boga, szacunek dla Pięcioksięgu (Tory) oraz obietnica i dar ziemi zgodnie z przesłaniem biblijnej rewizji uniwersalistycznej, stąd poznajemy tu na końcu również adresatów i pośredników Bożego błogosławieństwa.

Publikacja ks. Szamockiego ukazuje wszechstronną analizę biblijną i interpretację literacko-historyczną ksiąg Starego Testamentu opisujących dzieje początków Izraela, określanych w biblistyce jako „historia pierwotna”: od Księgi Rodzaju po Drugą Księgę Królewską. Zawierają one liczne zapisy dotyczące jednocześnie idei i koncepcji izraelskiego biblijnego inkluzywizmu i uniwersalizmu. Zewnętrzna sprzeczność tych idei może być dziś trudna do zrozumienia i uzgodnienia z niektórymi normami prawnymi, ale także opowiadaniami, która ukazują Jahwe, jako wyłącznego Boga Izraela, akcentując w ten sposób izraelski ekskluzywizm i nakazy separacji od obcych. Praca stanowi więc element naukowej i teologicznej dyskusji nad problemem biblijnego uniwersalizmu i inkluzywizmu, które są, jak to pokazano, niewątpliwie obecne w starotestamentowej narracji początków Izraela.

Naukowa analiza potwierdza fenomen, że jednoczesna idea izraelskiego inkluzywizmu i uniwersalizmu, jest elementem przesłania w aktualnej wersji biblijnej narracji początków Izraela, które ukazuje, że Jahwe, Bóg Izraela, jest także bogiem innych narodów. To przekonanie widać mimo, że powierzchownie odnosi się wrażenie kontrastu uniwersalizmu z obecną w tekstach „historii pierwotnej” ideą izraelskiego ekskluzywizmu, jak wspomniano wcześniej, uzasadnionym wyborem Izraela przez Boga, świętością narodu wybranego i wyjątkową jego relacją z Bogiem. Ekskluzywizm i uniwersalizm to dwa odrębne kierunki myślenia, które mają wpływ na poszczególne osoby i ich postawy, oraz rzeczywistość społeczno-religijną i polityczną narodów i grup społecznych. Obydwa nurty rywalizują ze sobą i są wewnętrznie sprzeczne. Jak ukazał to wyraźnie autor w przypadku początków narodu izraelskiego fundamentem była ustawiczna troska o zachowanie unikalnej tożsamości narodowo-religijnej, a sprawa definiowania, kto jest prawdziwym Izraelitą lub nim nie jest, była szczególnie ważna, co widać w narracji biblijnej, w okresie wygnania babilońskiego Żydów lub okupacji Palestyny przez obcych. Czy ten dylemat narodowy dotyczył tylko biblijnych Izraelitów?

Może finalny rzut oka na nowożytne i współczesne dzieje Polski, zwłaszcza od epoki upadku Rzeczypospolitej w XVIII wieku aż po okupację hitlerowską i sowiecką w XX wieku, rozbudzi tu oczywiste skojarzenia i porównania natury historycznej i religijno-kulturowej, gdy to Polacy stanęli w obronie swojej własnej tożsamości narodowej i religijnej… Gorąco polecam tę ciekawą lekturę!

 

czytaj też: >>> Literatura „parabiblijna” w Qumran, czyli o rękopisach znad Morza Martwego <<<