Skarby uratowane z Gazy – ciekawa wystawa w Paryżu

fot. pixabay.com

W paryskim Instytucie Świata Arabskiego do 2 listopada br. można podziwiać nową wystawę „Skarby uratowane z Gazy”. Jest otwarta codziennie oprócz poniedziałków.

Od czasu powstania w 1948 r., palestyńskie terytorium autonomiczne w Strefie Gazy na południu wschodniego wybrzeża Morza Śródziemnego o powierzchni 365 km kw., wyróżniało się ekstremalnym charakterem swojej izolacji od reszty Autonomii Palestyńskiej na Zajordaniu (Cisjordania) oraz niezwykłą gęstością zaludnienia (6 tys. osób / km kw.) i zbyt rozwiniętą infrastrukturą budownictwa.

Ten niewielki obszar należący do Palestyny ma zaledwie 41 km długości i od 6 do 12 km szerokości. Po porozumieniach z Izraelem w Oslo w 1993 r., miasto i strefa Gazy weszły w skład utworzonej Autonomii Palestyńskiej, ale po palestyńskich wyborach w 2006 r. doszło do wybuchu konfliktu o władzę pomiędzy ugrupowaniami Al-Fatah i Hamas. W jego wyniku Hamas, będący islamską fundamentalistyczną organizacją polityczno-militarną i uważaną powszechnie za siłę terrorystyczną, przejął kontrolę nad całą Strefą Gazy i prowadzi ustawiczne ataki i terroryzm na terenie sąsiedniego Izraela.

Od ataku terrorystycznego i wzięcia izraelskich zakładników przez Hamas w październiku 2023 r., Strefa Gazy jest miejscem masowych zniszczeń w wyniku bombardowań izraelskich i ostatnio także blokady ze strony Izraela. Odtąd współczesna historia Gazy, naznaczona jest wojnami i kryzysami humanitarnymi, które przesłoniły bogate dzieje i kulturę wielkiego starożytnego portu na wybrzeżu Morza Śródziemnego u wrót do Egiptu i Arabii.

Ciekawa wystawa

Aktualna wystawa w paryskim Instytucie Świata Arabskiego (l’Institut du monde arabe, IMA) pt. „Trésors sauvés de Gaza. 5000 ans d’histoire” (Skarby uratowane z Gazy. 5000 lat historii), otwarta codziennie oprócz poniedziałków do 2 listopada 2025 r., stanowi próbę ukazania owego bogactwa dziedzictwa historii i kultury obszaru Strefy Gazy zamieszkanej co najmniej od V tysiąclecia p.n.Ch.

Na przestrzeni swojej historii obszar ten był podbijany przez różne narody i imperia, stąd Gaza zawiera wiele stanowisk archeologii ze wszystkich epok, a paryska ekspozycja jest tego dowodem. Sytuacja polityczna w Strefie Gazy sprawiła, że od 2007 r. Muzeum Sztuki i Historii w Genewie (Szwajcaria) stało się miejscem stałego depozytu kolekcji 529 artefaktów archeologii, które z racji trwającego konfliktu nie mogą obecnie powrócić do Palestyny. Zespół antycznych amfor, statuetek, wielu steli nagrobnych, lamp oliwnych, figurek i mozaik, datowanych od epoki brązu aż po czasy osmańskie, jest w tym kontekście symbolicznym obrazem historycznego i archeologicznego dziedzictwa kultury Gazy. Dzięki współpracy Muzeum w Genewie i Instytutu Świata Arabskiego oraz wsparciu Autonomii Palestyńskiej, paryska ekspozycja ukazuje wybór 130 dzieł pochodzących z francusko-palestyńskich wykopalisk z lat 1994-2000. Już pierwszą odsłoną tych odkryć archeologicznych była poprzednia wystawa w Paryżu w IMA (2000 r.) pt. „Gaza méditerranéenne” (Gaza śródziemnomorska).

Owocne wykopaliska francusko-palestyńskich

Współpraca naukowa francusko-palestyńska, po wycofaniu się Izraela w 1994 r. ze Strefy Gazy, umożliwiła wspólne wykopaliska i odkrycia ekip archeologów z Francuskiej Szkoły Biblijnej i Archeologicznej w Jerozolimie (EBAF), Narodowego Centrum Badań Naukowych (CNRS) w Paryżu i Serwisu Starożytności Palestyny (por.: https://polskifr.fr/opinie/pod-kamieniami-jerozolimy-czyli-rzecz-o-archeologii-biblijnej-w-ziemi-świętej/). Wykopaliska i spektakularne odkrycia francusko-palestyńskie miały miejsce na czterech stanowiskach w Strefie Gazy: starożytnego portu Antedonu, bizantyjskich mozaik w Mukheitim (Jabalya), wspaniałego klasztoru Świętego Hilariona (Nussayrat) i na obszarze Tall al-Sakan. Właśnie artefakty wówczas odkryte trafiły w 2007 r. do Muzeum w Genewie, a obecnie po części można je zobaczyć na wystawie „Skarby uratowane z Gazy. 5000 lat historii”, oprócz innych z prywatnej kolekcji Jawdata Khoudery, ofiarowanych Autonomii Palestyńskiej w 2018 r. i po raz pierwszy prezentowanych w Instytucie Świata Arabskiego.

Znaczenie Doliny Gazy

Wystawa w IMA prezentuje skarby archeologii z Gazy, która już w starożytności stanowiła naturalną granicę pomiędzy Egiptem, Arabią i krajami tzw. Lewantu, czyli Bliskiego Wschodu (Palestyny, Izraela, Libanu i Syrii), zwaną „Wadi Ghazza” (Doliną Gazy). Port w Gazie należał w starożytności do głównych na wschodnim wybrzeżu Morza Śródziemnego, na styku szlaków handlowych z Afryki, Arabii i Indii, stąd grecki geograf i historyk Strabon z I wieku, określił go jako „największe miasto Syrii”, które od zawsze było przedmiotem podboju ze strony kolejnych potęg od starożytności począwszy: Egipcjan, Asyryjczykow, Babilończyków, Persów, Greków, Rzymian i następnie Mameluków oraz Osmanów. Paryska wystawa „Skarbów archeologii z Gazy” ma w swojej pierwszej sali ekspozycji charakter chronologiczny od epoki brązu aż do czasów podboju arabskiego i taki tryb zachowa moja jej prezentacja.

Od epoki brązu i żelaza do czasów hellenistycznych

Na początku „Epoki brązu i żelaza” nadmorska enklawa stanowiła ważny strategicznie i militarnie szlak, zwany przez Egipcjan „Drogą Horusa”, łączący ówczesny Egipt faraonów z Palestyną poprzez Wadi Ghazza. W okolicy znajdują się dwa najważniejsze stanowiska archeologii z epoki brązu: Tall al-Sakan (3500-2350 p.n.Ch.) i Tall al-‘Ajul (1900-1200 p.n.Ch.). Miasto Gaza powstało w pierwszej połowie III tys. p.n.Ch. i jest po raz pierwszy wspomniane w kronice faraona Tutmozisa III (1504-1450 p.n.Ch.) pod nazwą „Hazattu”, skąd pochodzi obecna jej arabska forma „Ghazza”. Poznajemy Gazę, miasto Filistynów, z początków XII wieku p.n.Ch., kiedy doszło do najazdu na Bliski Wschód i Egipt tzw. Ludów Morza, pochodzących prawdopodobnie z obszaru Morza Egejskiego. Filistyni zachowali niepodległość do kolejnych podbojów przez Asyrię w VIII wieku p.n.Ch., następnie przez Babilonię i w 539 r. p.n.Ch. przez perskich Achemenidów, którzy władali tam do IV wieku p.n.Ch. W 332 r. p.n.Ch. Aleksander Wielki podczas wojny z Persami i podboju Syrii oblegał i zniszczył miasto Gaza, które potem uległo do podboju rzymskiego w I wieku p.n.Ch. greckiej kulturze hellenistycznej.

Czasy hellenistyczne, hasmonejskie, rzymskie, chrześcijańskie, bizantyjskie

Z końcem epoki hellenistycznej (IV-I wiek p.n.Ch.) nadmorski obszar Gazy został podbity i zdewastowany przez żydowską dynastię Hasmoneuszy w 97 r. p.n.Ch. Następnie w 61 r. p.n.Ch. miasto Gaza zostało podbite przez Rzym, i odzyskało swoją świetność za czasów Pompejusza, który przywrócił greckie prawa, wówczas je odbudowano wznosząc teatr, hipodrom, gimnazjum i stadion. Wtedy także rozwinął się port w Gazie, zwany Maiouma. W trakcie wojny żydowskiej przeciwko Rzymowi (66-70 n.e), Żydzi mszcząc się za masakrę w Cezarei, zniszczyli palestyńskie miasta Gaza i Antedon, które później odbudował rzymski cesarz Hadrian w 130 r. Dominowała tam zromanizowana kultura grecka i kult pogański Zeusa Marnasa aż do V wieku, gdy po wcieleniu Gazy do Bizancjum nastąpiła ostateczna wymuszona chrystianizacja. Na miejscu zburzonej wówczas świątyni rzymskiej arcybiskup Gazy św. Porfiriusz zbudował kościół na planie krzyża (bazylika Eudokii). W okolicach miasta żył na przełomie III i IV wieku św. Hilarion, którego życie opisał św. Hieronim. Mnich ten przeszczepił na ziemię palestyńską życie eremickie, będąc wcześniej uczniem św. Antoniego Wielkiego. W Gazie żyła także żydowska wspólnota zajmująca się uprawą roli, stąd w Maiouma odkryto pozostałości starej synagogi z VI wieku. W okresie bizantyjskim rozwinęło się w Palestynie chrześcijaństwo i ruch monastyczny, w mieście Gaza zbudowano Pałac biskupi i kryte targi oraz łaźnie miejskie, a działały tam także słynne szkoły retoryki Prokopa z Gazy i produkcji mozaik (na wystawie mozaika z Dair al-Balah z VI wieku).

Panowanie Arabów, Mameluków i Osmanów

W 637 r. nastąpił podbój Gazy przez Arabów, ale ludność miasta stanowiła nadal większość chrześcijańska oraz niewielkie wspólnoty żydowska i samarytańska, które zachowały autonomię aż do czasów wypraw krzyżowych w XI wieku, mimo ustawicznie postępującej islamizacji Palestyny. Miasto cieszyło się bogactwem, z rozwiniętym rzemiosłem i uprawą winorośli. Ponadto Gaza stała się także stopniowo miejscem pielgrzymek muzułmanów z powodu tradycji grobu dziadka proroka Mahometa. Okres krucjat 1147-1187 i podboju Gazy przez Krzyżowców pozostawił tam ślady nowej architektury, m.in. romańskiego kościoła, który później zamieniono na meczet al-‘Umari. Po podboju Palestyny przez egipską dynastię Mameluków (1260-1277) nastąpił dalszy proces islamizacji kultury, widoczny m.in. w postaci powstałych wówczas meczetów. Od 1516 r. Palestyna została podbita i włączona do Imperium Osmańskiego aż do czasów I wojny światowej. Upadło niestety gospodarcze znaczenie miasta Gaza, gdyż zmieniły się wtedy kierunki morskiego handlu międzynarodowego z pominięciem wschodniego śródziemnomorza. Pierwsza część wystawy ilustruje więc poprzez bogaty i różnorodny wybór artefaktów archeologii skomplikowane dzieje oraz kulturę i religię na obszarze Palestyny i Gazy.

Palestyńskie dziedzictwo współcześnie; tragiczne zniszczenia

Druga część ekspozycji ukazuje stan dziedzictwa kultury w Palestynie na początku XX wieku i obecnie w trakcie konfliktu zbrojnego z Izraelem po zamachu terrorystycznym Hamasu w 2023 r. Obraz miasta Gaza poznajemy na początku XX wieku na podstawie archiwalnych fotografii z bogatej kolekcji Francuskiej Szkoły Biblijnej i Archeologicznej w Jerozolimie z lat 1905-1922. Należy podkreślić znaczne zniszczenia architektury miasta podczas I wojny światowej w trakcie bombardowań brytyjskich w 1917 r. Dalsza degradacja infrastruktury miejskiej i przeludnienie w Gazie miały miejsce w związku z masowymi przesiedleniami ludności palestyńskiej podczas pierwszej wojny żydowsko-arabskiej (1948-1949), gdy do miasta liczącego wówczas 80 tys. mieszkańców, dołączyło ok. 200 tys. przesiedlonych. Odtąd stały konflikt palestyńsko-izraelski pogłębiał jedynie tę katastrofę humanitarną w Strefie Gazy. Obecna sytuacja nie pozostawia złudzeń co do losu dziedzictwa kultury w Palestynie, a najnowsze dane UNESCO w Paryżu z 25 marca 2025 r. wskazują na podstawie zdjęć satelitarnych na stan katastrofy wobec ogromu zniszczeń w wyniku bombardowań izraelskich, w sumie 76 miejsc kultury, m.in. 61 zabytków historii, 7 stanowisk archeologii i 3 magazyny depozytu muzealnego (magazyn EBAF i muzeum Jawdat Khoudary w Gazie, muzeum Al-Qarara w Khan Younis i muzeum w Rafah) i kilka obiektów kultu.

Dokumentacja kartografii bombardowań

Ostatnia sala ekspozycji jest miejscem dokumentacji kartografii bombardowań opracowanych przez różne grupy badaczy, które uzupełniono o listę aktualnych odkryć archeologicznych w Strefie Gazy (m.in. starożytny port Antedon-Blakhiya). W związku z ryzykiem bezpowrotnej utraty części dziedzictwa archeologii i kultury Palestyny, UNESCO dokonało w lipcu 2024 r. w trybie pilnym wpisu na listę światowego dziedzictwa kultury bizantyjskiego manastyru św. Hilariona (Tall Umm el-‘Amr), którego naukową historyczną rekonstrukcję możemy obejrzeć na wystawie podczas krótkiej projekcji filmu w systemie wizualizacji 3D. Należy podkreślić, że współpraca UNESCO i Alliance internationale pour la protection du patrimoine (Międzynarodowej Agencji Ochrony Dziedzictwa), która działa w Strefie Gazy od 2020 r. przyniosła rejestr ochrony 365 stanowisk archeologii, zabytków kultury i starożytnych ruin na terenie nadmorskim Palestyny, rozciągającym się między miastami Gaza, Khan Younis, Dayr el-Balah, Rafah i Beit Hanoun oraz na terenie 8 obozów dla uchodźców palestyńskich.

Archeologiczne wyzwania

Na koniec warto wspomnieć, że archeologia Palestyny działa w szczególnie trudnych warunkach terenu, gdzie presja rozwoju urbanizacji przeludnionej stolicy Gazy (ponad 700 tys. mieszkańców w styczniu 2022 r.) nie ułatwia realizacji wykopalisk. Wobec galopującej tam urbanizacji, wykluczającej regularne sesje wykopalisk archeologii oraz będącej przyczyną zniszczeń ruin i licznych przypadkowych odkryć w terenie, w Strefie Gazy opracowano plan archeologii prewencyjnej i ochrony zabytków. Projekt nazwany Intiqal (Dziedzictwo) był realizowany od 2017 r. wspólnie przez organizację pozarządową Premiere Urgence Internationale we współpracy z palestyńskim Ministerstwem Turystyki i Starożytności oraz Francuską Szkołą Biblijną i Archeologiczną (EBAF) w Jerozolimie. Uratowano wówczas wiele stanowisk wykopalisk i ponadto wykształcono ponad setkę studentów z dziedziny archeologii oraz architektury, aby wzmocnić lokalne struktury, które obecnie dbają o ochronę w terenie i dokumentację zagrożeń dla dziedzictwa narodowego Palestyny. Warto wybrać się na unikalną wystawę w Paryżu (IMA) pt. „Skarby uratowane z Gazy. 5000 lat historii”.

 

czytaj też: >>> Francuski historyk opublikował relację ze Strefy Gazy <<<