Komitet Tymczasowy Emigracji Polskiej – pierwsza polistopadowa struktura polityczna Polaków we Francji

XIX-wieczna grafika przedstawiająca scenę przyjęcia polskiego emigranta we Francji oraz Bonawentura Niemojowski (po prawej), fot. wikimedia (domena publiczna)

Zazwyczaj w kontekście Wielkiej Emigracji, czyli masowego exodusu Polaków z kraju po upadku powstania listopadowego, wspomina się takie ugrupowania polityczne jak Komitet Narodowy Polski Joachima Lelewela, Hôtel Lambert księcia Adama Jerzego Czartoryskiego czy nawet Gromady Ludu Polskiego o charakterze rewolucyjnym. Tymczasem warto przypomnieć, że 6 listopada 1831 r. powstała chyba nieco zapomniana dziś pierwsza organizacja polityczna Polaków nad Sekwaną. Mowa o Komitecie Tymczasowym Emigracji Polskiej. Przypomnijmy najważniejsze fakty związane z tą krótko działającą strukturą, której założyciel spoczywa na słynnym cmentarzu Père-Lachaise.

Choć Wielka Emigracja swoje apogeum miała po upadku powstania listopadowego jej początków doszukamy się już w trakcie jego trwania. Szacuje się, że w okresie między lipcem i październikiem 1831 r. oddziały polskich powstańców w liczbie ok. 50 tys. przekraczały granice z Prusami i Austrią, osaczone przez siły rosyjskie. Jednakże na skutek ogłoszonej przez cara Mikołaja I amnestii (1 listopada 1831) ok. 45 tys. powstańców powróciło do Królestwa Kongresowego.

Jak powszechnie wiadomo Francja stała się głównym celem polskich emigrantów. To właśnie tam gen. Józef Bem zamierzał wysłać 10 tys. polskich żołnierzy, aby w przyszłości stało się możliwe kontynuowanie walki zbrojnej. Już w październiku 1831 r. nad Sekwanę przybywali nie tylko wojskowi, ale także cywile i przedstawiciele rządu powstańczego.

Bonawentura Niemojowski herbu Wierusz

Bonawentura Niemojowski (1787-1835) to ciekawa postać, choć zapewne nie tak znana jak największe tuzy świata polityki Wielkiej Emigracji. Nie wnikając w szczegóły jego życiorysu warto nadmienić, że był działaczem politycznym, publicystą i ziemianinem. Był posłem na kolejne sejmy Królestwa Polskiego. Reprezentował stronnictwo tzw. kaliszan, czyli liberalnych polityków opozycyjnych działających na ziemiach Królestwa w latach 1820-1831. Postulowali oni m.in. utrzymanie konstytucyjnych swobód obywatelskich, autonomii Kongresówki, swobód sejmowych. Opowiadali się też za wolnością produkcyjną w dziedzinie przemysłu oraz za tworzeniem umów pańszczyźnianych pomiędzy dziedzicami i chłopami. Co do zasady kaliszanie sprzeciwiali się niepodległościowej walce zbrojnej i działalności konspiracyjnej, ale poparli powstanie listopadowe. Co więcej, w strukturach powstańczych zdobyli znaczącą pozycję, a Niemojowski piastował stanowisko wiceprezesa Rządu Narodowego, a następnie przez ok. trzy tygodnie jego prezesa.

Po przybyciu do Francji reprezentował umiarkowane skrzydło polityczne Wielkiej Emigracji.

6 listopada 1831 r. – początki politycznej organizacji życia Polaków we Francji

21 października 1831 r. oficjalnie upadło powstanie listopadowe (poddanie się twierdzy w Zamościu). Nieco ponad dwa tygodnie później w Paryżu z inicjatywy Bonawentury Niemojowskiego w jego domu powstał Komitet Tymczasowy Emigracji Polskiej.

Do nowopowstałej organizacji należeli także m.in.: Franciszek Wołowski, Kantorbery Tymowski, Teodor Morawski i przedstawiciel lewicy Joachim Lelewel.

Co ważne, Komitet Tymczasowy Emigracji Polskiej odszedł jednak od działalności politycznej sensu stricto, choć powstał, aby zjednoczyć różnorodne środowiska polskie osiedlające się we Francji. Skupił się na sprawowaniu opieki nad przybywającymi nad Sekwanę emigrantami oraz reprezentowaniu ich interesów przed francuskim rządem. Niemojowski starał się o audiencję u francuskiego premiera C. Périera, w trakcie której chciał poruszyć temat materialnej pomocy Francji dla polskich emigrantów. Do spotkania jednak nie doszło.

Początkiem końca krótkiej historii Komitetu Tymczasowego była dość niefortunna wypowiedź jej lidera i założyciela, który publicznie opowiedział się za nieorganizowaniem rocznicy Nocy Listopadowej wespół z Komitetem Polsko-Francuskim gen. M. J. La Fayette’a. Bonawentura obawiał się, że ta wspólna uroczystość może stać się pretekstem dla policji, aby wydalić Polaków z Paryża. Na organizację posypały się negatywne komentarze, których autorzy (szczególnie M. Mochnacki i A. Gurowski) zarzucali Niemojowskiemu i jego środowisku przede wszystkim zdeklarowany brak zaangażowania w działalność polityczną. Prawdopodobnie wielu reprezentantów lewicy nieprzychylnym okiem patrzyło również na próby nawiązania relacji z konserwatywnym francuskim rządem.

W związku z tym 5 (w niektórych źródłach mowa jest o 8 lub 15) grudnia 1831 r. powołano do życia nową, bardziej znaną dzisiaj organizację, której przewodził prawdziwy autorytet naukowy i polityczny Joachim Lelewel. Mowa o Komitecie Narodowym Polskim, w którego skład weszli głównie przedstawiciele byłego powstańczego Towarzystwa Patriotycznego (tzw. klubiści). Komitet Tymczasowy Emigracji Polskiej przestał istnieć.

Spuścizna Komitetu Tymczasowego

W swojej krótkiej historii jego członkowie zdążyli zebrać się na czterech posiedzeniach. Ogółem wysłano przedstawicieli do wielu miast, m.in. Drezna, Lwowa, Krakowa i Londynu w celu ułatwienia Polakom przedostawania się zagranicę. 13 listopada we francuskiej prasie opublikowano manifest Niemojowskiego, a 16 listopada uchwalono zasiłek dla emigrantów.

Po upadku Komitetu Tymczasowego Niemojowski usunął się w cień na scenie politycznej. Ostre reakcje i nieprzychylność wielu działaczy odbiły się na jego nerwach i podejściu do polityki. Nawet Lelewel przyznawał, że Mochnacki zbyt negatywnie wypowiadał się i pisał o Niemojowskim. W 1832 r. uległy poprawie stosunki Bonawentury z księciem A. J. Czartoryskim; Niemojowski zbliżył się do środowiska zgromadzonego przy Hôtelu Lambert. W tym samym roku był jednym ze współzałożycieli Towarzystwa Przyjaciół Nauk.

Niezależnie od innych czynników i faktów, Komitet Tymczasowy Emigracji Polskiej powinien mieć stałe miejsce w naszej pamięci ze względu na swoje dokonania, może nieliczne, ale jednak obecne w naszej historii. Tym bardziej powinniśmy o nim pamiętać, że jak wiemy rozpoczął on tworzenie polskich organizacji we Francji, które trwale zapisały się na kartach historii Wielkiej Emigracji.

W tekście wykorzystano informacje przede wszystkim z następujących źródeł: encyklopedia.pwn.pl, polskieradio.pl, nowahistoria.interia.pl, ipsb.nina.gov.pl, historia-polski.klp.pl, bazhum.muzhp.pl