20 lat temu zmarł Jan Karski; ma swój plac w Paryżu

fot. polskifr.fr oraz by commons: Lilly Mpl.wiki: Lilly Mreal name: Małgorzata Miłaszewska-Duda - Praca własna, Międzynarodowy Instytut Dialogu i Tolerancji im. Jana Karskiego. Crop in gray-scale from a larger GFDL file by User:Poeticbent using Photoshop, CC BY-SA 3.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=35990049

17 czerwca ubiegłego roku w Paryżu odbyło się uroczyste otwarcie placu Jana Karskiego. W wydarzeniu wzięli udział m.in. prezydent Warszawy Rafał Trzaskowski, jeden z zastępców mera Paryża Patrick Klugman, prezes Fundacji Edukacyjnej Jana Karskiego, paryscy radni, grupka przedstawicieli Polonii i okolicznych mieszkańców. W tym roku przypada 20 rocznica śmierci Karskiego. Warto przy tej okazji przypomnieć co za życia łączyło go z Francją.

Jan Karski est mort le 13 juillet 2000 à Washington. Il était un résistant polonais de la Seconde Guerre mondiale, courrier de l’Armia Krajowa (Armée polonaise de l’intérieur) qui témoigna du génocide des Juifs devant les Alliés.
Il y a la place Jan Karski à Paris.

Jan Karski (właściwie Jan Kozielewski) przyszedł na świat w 1914 r. w Łodzi. Studiował na Uniwersytecie Lwowskim oraz w Wołyńskiej Szkole Podchorążych Rezerwy. Na krótko przed wybuchem II wojny światowej rozpoczął współpracę z Ministerstwem Spraw Zagranicznych.

Bardzo niewiele brakowało, żeby młody Karski był jednym z Polaków zamordowanych w Katyniu. Szczęśliwie udało mu się jednak uciec z sowieckiej niewoli do niemieckiej strefy okupacyjnej.

W Warszawie Karski zaangażował się w działania Polskiego Państwa Podziemnego – został jego kurierem. Posiadał cechy i umiejętności, które w wydatny sposób kwalifikowały go do tej trudnej pracy – Karski znał wiele języków (biegle mówił m.in. po francusku), a także miał fotograficzną pamięć. Aktywnie udzielał się wewnątrz polskich struktur oporu, a także udawał się z różnorodnymi misjami do przedstawicieli polskiego rządu na obczyźnie. Spotkały go również tortury z rąk nazistów, z których został wyrwany dzięki akcji zorganizowanej przez Armię Krajową.

Jedną z jego najważniejszych misji była ta z lat 1942-43, kiedy to informował świat zachodni, w tym Stany Zjednoczone, o tragicznym losie Żydów w warszawskim getcie. Jego relacje wzbudzały empatię i niedowierzanie z powodu rozlicznych niemieckich okrucieństw w nich opisywanych, niemniej nie odniosły zamierzonych efektów.

Po zakończeniu II wojny światowej Karski związał się z USA. Tam uzyskał doktorat i pracował jako wykładowca. W Stanach ukazała się jego książka pt. “Story of a secret state” (w Polsce znana jako “Tajne państwo”; ukazała się także we Francji). Okazała się prawdziwym bestsellerem.

W 1965 r. Karski poślubił Polę Nireńską, polską Żudówkę, która w 1992 r. popełniła samobójstwo.

Jan Karski był wielokrotnie nagradzany i honorowany nie tylko w Polsce, ale także m.in. w USA i Izraelu.

Jan Karski a Francja

Wspomnieliśmy już, że Karski udawał się z misjami, działając w ramach polskiego ruchu oporu. Przykładowo w lutym 1940 r. wyruszył do Francji, aby spotkać się z przedstawicielami polskiego rządu, który rezydował w Angers oraz Paryżu. Jednym z głównych tematów spotkania było przekazanie rządowi informacji w sprawie ustaleń poczynionych przez działające na ziemiach Polski organizacje wchodzące w skład Centralnego Komitetu Organizacji Niepodległościowych (CKON). CKON za jego pośrednictwem chciał również poprosić rząd, o wyznaczenie swojego delegata w okupowanej Polsce.

We Francji przydzielono Karskiemu opiekuna, którym został prof. Jan Kot, mający za zadanie wprowadzenie wysłannika z Polski w tajniki i realia życia na obczyźnie. Jan Karski sporządził specjalny raport, w którym przedstawił rządowi sytuację organizacji niepodległościowych na ziemiach polskich, ich stosunek do rządu. Położył również nacisk na losy ludności żydowskiej pod okupacją niemiecką. Podkreślił szczególnie zastraszenie i terror, jakim poddani zostali polscy Żydzi, a także stosunek Polaków do Żydów.

Gdy po upadku Francji polski rząd przeniósł się do Wielkiej Brytanii, z oczywistych względów ten kraj stał się bliższy polskiemu wysłannikowi. Nie znaczy to, że Karski we Francji nigdy się już nie pojawił. Przykładowo w październiku 1942 r. dotarł właśnie do Francji i tam zostawił tajny raport, który inni mieli przekazać do Anglii. Wysłannik udał się natomiast do Hiszpanii.

Po wojnie Karski przez jakiś czas przebywał m.in. we Francji, gdzie zabezpieczał dokumentację związaną z polskim rządem na uchodźstwie.

W 1985 r. francuski reżyser Claude Lanzmann wyemitował film “Shoah”. Tam znalazł się fragment wywiadu jaki autor filmu przeprowadził w 1978 r. z Janem Karskim. Film ten w dużej mierze przyczynił się do znaczącego wzrostu rozpoznawalności polskiego emisariusza wśród ludzi. Dodajmy, że w 2010 r. ukazał się film dokumentalny w reżyserii Lanzamanna zatytułowany “Le Rapport Karski”. W tej produkcji zamieszczono pomięte w “Shoah” fragmenty wywiadu z wysłannikiem polskiego ruchu oporu. Rok wcześniej, w 2009 r., na rynku pojawiła się powieść francuskiego autora Yannicka Haenela, pt. “Jan Karski”. Wywołała ona sporo kontrowersji w związku z rzekomym fałszowaniem historii, jakiego miał się dopuścić autor. Głos krytyki wypłynął m.in ze strony Clauda Lanzmanna, który z kolei sam usłyszał identyczne zarzuty pod adresem “Shoahu” ze strony Haenela.

Spuścizna Jana Karskiego

Bardzo długo można by mówić i pisać o dokonaniach i spuściźnie wielkiego polskiego emisariusza. Warto sięgnąć po materiały, do których odsyłamy poniżej. Karski jest na pewno przykładem człowieka, który walczył nie tyle fizycznie (choć był żołnierzem), co raczej słowem i niegasnącym hartem ducha. Zrobił właściwie wszystko, aby powierzone sobie misje wykonać jak najlepiej. Nie zawsze jego raporty spotykały się z właściwym zrozumieniem i odbiorem ze strony ważnych osobistości Zachodu, niemniej nie na zwycięstwach, ale niezłomnej walce opiera się prawdziwa wielkość Jana Karskiego.

Odnotujmy jeszcze, że od 2000 r. przyznawana jest Nagroda Orła Jana Karskiego. Jej pomysłodawcą był sam emisariusz. Nagroda trafia do rąk osób, które, jak chciał Karski, „godnie nad Polską potrafią się zafrasować” oraz do tych, którzy „nie będąc Polakami, dobrze Polsce życzą”.

Z kolei z okazji 75-lecia Misji Jana Karskiego w Nowym Jorku wybito Medal 75-lecia Misji Jana Karskiego. Pierwszym jego adresatem był papież Franciszek.

Spotkanie z Janem Karskim zakończmy słowami prezes Fundacji Edukacyjnej Jana Karskiego Ewy Junczyk-Ziomeckiej, które wypowiedziała z dniu uroczystości inauguracji placu polskiego emisariusza w Paryżu: „postawa Jana Karskiego podczas II wojny światowej do dziś, także w czasach pokoju, jest dla nas wszystkich moralnym drogowskazem (…). Dziedzictwo Jana Karskiego to zobowiązanie do nieodwracania wzroku, gdy słabszemu dzieje się krzywda. Dziedzictwo, które nakazuje postawienie dobra i interesu innego człowieka – obcego, najczęściej brudnego, chorego, upodlonego – ponad swój własny. Nakazuje zastąpienie egoizmu empatią, strachu – odwagą”.

Podstawowe źródła informacji: jankarski.net (strona internetowa Fundacji Edukacyjnej Jana Karskiego); Kancelaria Senatu, Biuro analiz, dokumentacji i korespondencji – “Jan Karski i jego misje”

Źródła pomocnicze: materiały w serwisie wikipedia, PAP