Pod kamieniami Jerozolimy, czyli rzecz o archeologii biblijnej w Ziemi Świętej

Jerozolima – widok na miasto, fot. s. Amata CSFN

O archeologii biblijnej, nauce badającej dzieje i kulturę Ziemi Świętej, napisano już wiele, ale w związku z aktualną sytuacją polityczną i przede wszystkim konfliktem militarno-religijno-kulturowym między Izraelem i Autonomią Palestyńską, sam termin „archeologia biblijna” powoli zastępuje się obecnie pojęciami naukowymi „archeologii Izraela” i „archeologii Palestyny”. Przyczyn tej zmiany należy szukać w historycznej naukowej ewolucji tej dziedziny badań i aktualnym konflikcie żydowsko-arabskim, mającym swoje źródła w antycznej historii Ziemi Świętej.

Nowości francuskiej biblistyki

W tym kontekście historyczno-politycznym nietrudno zauważyć, że badania naukowe archeologii były i są realizowane i używane w Ziemi Świętej pod wpływem tej jakże skomplikowanej polityki i religii, dwóch bliskich narodów, Żydów i Arabów, wynikłej z dziejów późnego biblijnego Izraela (III w. przed Ch.-I w. n.e.), następnie wczesnego chrześcijaństwa (I-VI w.) i późniejszego podboju Palestyny przez Islam (VII w).

Chciałbym zatem polecić nową świetną francuską publikację, będącą kompendium wiedzy o archeologii biblijnej Ziemi Świętej, którą właśnie opublikowało znane paryskie wydawnictwo Plon pt. „Sous tes pierres Jérusalem. Quand l’archéologie fait l’histoire” (Pod twymi kamieniami Jerozolimo. Gdy archeologia tworzy historię), której autorami są Marius SCHATTNER i Frédérique SCHILLO. Ci autorzy opublikowali już monografię odnośnie do współczesnej historii Izraela pt. „La Guerre du Kippur n’aura pas lieu: Comment Israël s’est fait surprendre” (Archipoche 2023). Marius Schattner, były dziennikarz pisma „Libération” i korespondent Francuskiej Agencji Prasowej (AFP) w Jerozolimie, jest specjalistą w zakresie polityki Izraela i autorem kilku prac o współczesnym Izraelu, m.in. „Histoire de la droite israelienne” (1991) i „Israël, l’autre conflit: laïcs contre religieux” (2003). Z kolei, historyczka Frédérique Schillo jest absolwentką renomowanej paryskiej uczelni Sciences Politiques, a jej doktorat z 2012 r. poświęcony francuskiej polityce wobec Izraela („La France et la création de l’Etat d’Israël 1946-1959”) otrzymał nagrodę Jean-Baptiste Duroselle’a. Jest autorką kilku innych publikacji z tej dziedziny historii współczesnej i politologii, m.in. „La France et la création de l’Etat d’Israël” (1997).

Jak pisze we wprowadzeniu znany francuski historyk, prof. Vincent LEMIRE : „Wielką zaletą książki Mariusa Schattnera i Frédérique Schillo jest to, że oferują nam diachroniczną, przystępną i pełną niuansów panoramę kolejnych archeologicznych egzaltacji…”, wynikłych właśnie z sytuacji politycznej w Ziemi Świętej, stąd uprawianie archeologii, wczoraj i dziś, jest tam niezwykle trudnym zadaniem naukowym, a szczególnie w Jerozolimie, mieście niemal realnie „zaminowanym” dla badań archeologii. W tym szczególnym kontekście Jerozolimy, świętego miasta dla trzech wielkich religii monoteistycznych, judaizmu, chrześcijaństwa i islamu, które skupia ogrom napięć religijnych, wojen i podbojów, badania archeologii są wynikiem najczęściej przypadkowych odkryć i pilnych kampanii wykopalisk, którym towarzyszą ogromne emocje naukowe, ale i religijno-polityczne. Walorem tej publikacji jest zatem pomoc we współczesnym rozumieniu „paradoksu i fenomenu” archeologii Ziemi Świętej, czyli na terenie współczesnego Izraela i Palestyny.

Najlepszym przykładem są tu izraelskie badania archeologii na terenie Starego Miasta w Jerozolimie w rejonie Muru Zachodniego (Ściany Płaczu) na wzgórzu dawnej Świątyni, gdzie napięcia polityczno-religijne, między żydami i muzułmanami, powodują, że wykopaliska z jednej strony dokumentują najstarsze warstwy historii miasta, z drugiej zaś, niszcząc jednocześnie późniejszą stratygrafię, m.in. wykopaliska izraelskie w styczniu 2023 r. w tzw. kwartale magrebskim, gdy buldożery zniszczyły starożytną zabudowę, a uratowano jedynie nieliczne artefakty. Aktualna obsesja biblijnych dziejów Jerozolimy, towarzysząca archeologii izraelskiej, ma jednak swoje historyczne źródła u początków tych badań w pierwszej połowie XIX w., w środowisku chrześcijan, katolików i protestantów. Dlatego praca M. Schattnera i Fr. Schillo ukazuje dzieje i skutki tej wiecznej polemiki co do rezultatów i interpretacji badań archeologii, których teatrem była i jest szczególnie Jerozolima, ale nie mniej pozostały obszar współczesnego Izraela i Palestyny (tzw. Cisjordanii).

Dzięki książce poznajemy w klarowny i systematyczny sposób historię największych odkryć i głównych aktorów powstałej w połowie XIX w. nowej nauki, archeologii biblijnej, mającej tylko pierwotnie wspomagać badania klasycznej biblistyki, poświęconej studiom Pisma Świętego, Starego i Nowego Testamentu. Wystarczy wspomnieć, badania archeologii protestanckiej nad nową lokalizacją Grobu Pańskiego, w związku z odkryciem tzw. Grobu w Ogrodzie, usytuowanym na północ od murów Jerozolimy i Bramy Damasceńskiej. Podobnie powstanie i działalność licznych europejskich instytucji naukowych, religijnych i świeckich, były elementem rozwoju dynamiki tych odkryć, m.in.brytyjskiej fundacji Palestine Exploration Fund w Londynie (1865). Następnie możemy śledzić niezwykły fenomen socjo-religijny, gdy po powstaniu Izraela (1948) już w latach 50. XX w. archeologia stała się „narodową pasją” Żydów, i to wówczas dokonano niewątpliwie największych i sensacyjnych odkryć (Qumrân, Massada i Tel Hazor), mających dowodzić prawdy tekstu biblijnego i historycznej pretensji Izraela do Ziemi Świętej (m.in. odkrycia Eleazara Lipy Sukenika i jego syna Yigaela Yadina).

Ostatnie części pracy poświęcono dramatycznemu rozdziałowi, trwałej separacji badań archeologii Izraela i Palestyny, ujarzmionej przez politykę i religię. Współcześnie wykopaliskom i odkryciom izraelskim, finansowanym przez wpływowe i potężne stowarzyszenie El’ad towarzyszą wysiedlenia ludności palestyńskiej (np. Siwan pod Jerozolimą, czy tzw. kwartał magrebski przy Murze Zachodnim dawnej Świątyni), które krytykowali nawet badacze żydowscy (m. in. Katarina Galor i stowarzyszenie Emek Shaveh). Z kolei, badania archeologii palestyńskiej, na terenie Cisjordanii, stały się także ofiarą stygmatyzacji ideologicznej, skupiając się niemal wyłącznie na tzw. dziedzictwie „kananejskim”, minimalizując lub wręcz ukrywając wszelkie ślady dziejów biblijnych i izraelskich. Istotne jest to, że badania palestyńskie to „archeologia bez ziemi”, bo wykopaliska obejmują jedynie obszar tzw. strefy A w Cisjordanii i strefie Gazy, o ogromnym stopniu urbanizacji i eksplozji demograficznej, w praktyce uniemożliwiającej regularne wykopaliska. Innym dramatem badań w Palestynie jest fakt, że główny twórca współczesnej archeologii palestyńskiej, badacz amerykański Albert Glock, fundator jej pierwszego Departamentu Archeologii na Uniwersytecie Bir Zeit (1977) i programu kompleksowej inwentaryzacji archeologicznego dziedzictwa 400 stanowisk palestyńskich zniszczonych w trakcie wojny z Izraelem w 1948 r., został zamordowany w 1992 r. w Palestynie w „niewyjaśnionych” do dziś okolicznościach i z pewnością z pobudek ideologiczno-politycznych.

Aktualny konflikt w strefie Gazy po ataku terrorystycznym Hamasu w Izraelu (2023), spowodował trwałe „okaleczenie” dziedzictwa archeologii w wyniku bombardowań. Dlatego w lecie 2024 r. Palestyna zgłosiła w trybie pilnym wpisanie ruin bizantyńskiego monasteru św. Hilariona (Tell Umm el-‘Amr) z IV w., największego na Bliskim Wschodzie, na listę światowego dziedzictwa kultury UNESCO, aby uchronić go przed zniszczeniami wojennymi w strefie Gazy. Oczywista i smutna wydaje się konkluzja, że trudno jest więc uprawiać współcześnie archeologię w Ziemi Świętej!

Praca Mariusa Schattnera i Frédérique Schillo ukazuje nam historię i współczesność oraz ewolucję naukową archeologii biblijnej Ziemi Świętej w dwudziestu tematycznych częściach. Na uwagę zasługuje ich naukowa erudycja w zakresie badań biblistyki i archeologii biblijnej, wsparta ogromną kwerendą w największych archiwach Izraela (Archiwum Państwowe, Archiwum Dyrekcji Starożytności i Miasta Jerozolima), Francji (Archiwum Alliance israelite universelle i Archiwum UNESCO w Paryżu oraz Archiwum Ministerstwa Spraw Zagranicznych w Nantes) i Wielkiej Brytanii (Archiwum Narodowe i Archiwum Palestine Exploration Fund w Londynie).

Oto ich krótka prezentacja. Cztery pierwsze części (str. 33-118) skupiają się na charakterystyce archeologicznego bogactwa Jerozolimy, miasta po trzykroć „Świętego” dla wyznawców judaizmu, chrześcijaństwa i islamu, oraz na historii początków francuskich badań archeologii w Jerozolimie, m.in. nad tzw. Grobowcem Królów, odkrytym przez Félixa de Saulcy w 1863 r. i obecnie będącym w depozycie Francji (Sarkofag królowej Sadan z I w., Heleny z Adiabene, jest przechowywany w paryskim Luwrze). Następnie poznajemy dzieje badań brytyjskich w Ziemi Świętej (Palestine Exploration Fund) i odkrycia Charlesa Wilsona i Charlesa Warrena. Tę część kończy pasjonująca saga o odkryciu słynnej steli moabickiego króla Meszy w Diban (Jordania) w 1869 r. przez alzackiego misjonarza Frédéricka Kleina i jej badania przez francuskiego uczonego Charlesa Clermont-Ganneau. Zabytek z końca IX w. przed Ch. potwierdza biblijny opis wojny Izraela z Moabem i zawiera najstarszy zapis imienia Boga, tzw. Tetragramu (JHWH). Stela Meszy jest jednym ze skarbów archeologii biblijnej w paryskim Muzeum Luwru (skrzydło Sully, parter, sala 303, ref. AO 5066).

Część piąta (str. 119-160) ujawnia ogromny rynek handlu antykami w Jerozolimie i fałszywymi odkryciami archeologicznych artefaktów biblijnych, które niestrudzenie tropił już w XIX w. znany francuski badacz Charles Clermont-Ganneau (m.in. słynna sprawa jerozolimskiego marszanda Mojżesza Szapiry i jego rzekomej kolekcji ceramiki moabickiej w Muzeum w Berlinie oraz najstarszego biblijnego fragmentu księgi Powtórzonego Prawa dla Muzeum Brytyjskiego w Londynie, zakończona jego samobójstwem w 1884 r.). Z kolei część szósta (str. 161-186) ukazuje historię powstania i liczne badania archeologii uznanej Francuskiej Szkoły Biblijnej i Archeologicznej w Jerozolimie założonej przez dominikanina o. Marie-Joseph Lagrange’a (1890), podczas gdy część szósta (str. 187-220) prezentuje burzliwe dzieje poszukiwań Arki Przymierza w Palestynie (m.in. kontrowersyjna ekspedycja brytyjska Parkera na wzgórzu Świątyni w Jerozolimie w latach 1909-1911).

Dalsze części prezentują: „złoty wiek archeologii biblijnej” w epoce Mandatu Brytyjskiego w Palestynie w latach 1922-1948 (str. 221-248) i rozwój tzw. archeologii syjonistycznej oraz początki badań archeologii żydowskiej na powstałym w 1925 r. Uniwersytecie Hebrajskim w Jerozolimie (str. 249-272), po czym historię największego odkrycia archeologii biblijnej XX w., czyli najstarszych rękopisów Biblii w Qumrân (str. 273-315). Następnie jest analiza fenomenu „archeologii” w Izraelu za czasów generałów-uczonych Y. Yadina i M. Dayana (str. 317-345) oraz wielkie izraelskie badania twierdzy Masada nad Morzem Martwym (str. 347-380). Po wojnie 1967 r., intensywne wykopaliska izraelskie objęły wschodnią arabską część Jerozolimy i Cisjordanię w rejonie Morza Martwego (str. 380-400) i szczególnie drażliwy ze względów religijnych i politycznych teren wzgórza dawnej Świątyni Żydów / Meczetu Al-Aksa „Haram al-Sharif” na Starym Mieście w Jerozolimie (str. 401-436).

Ostatnie części poświęcono aktualnej sytuacji archeologii w Ziemi Świętej, która dla niektórych środowisk polityczno-religijnych w Izraelu jest instrumentem kolonizacji żydowskiej w okolicy Jerozolimy i Cisjordanii (str. 437-465), a następnie trudnej historii i współczesności z racji naukowych i politycznych w archeologii palestyńskiej (467-510) oraz skomplikowanej problematyce statusu religijnego i badań naukowych Grobu Pańskiego w Jerozolimie (str. 511-535) i innych miejsc świętych w Izraelu i Palestynie (str. 537-569).

Na koniec, poznajemy analizę naukowej ewolucji badań archeologii biblijnej (str. 571-594), m.in. obecnie kwestionowanej metody hipotezy dokumentalnej, oraz naukowego sporu w światowej biblistyce odnośnie do interpretacji Biblii czasów Starego Testamentu, zwłaszcza historii jej chronologii, pomiędzy tendencjami tzw. „maksymalistów” i „minimalistów”. W uzupełnieniu autorzy piszą o aktualnej rewolucji naukowej w Izraelu odnośnie do badań i interpretacji Biblii w oparciu o wyniki nowych odkryć archeologii (str. 595-619), która przybrała w ostatnich latach formę ostrej debaty, czy wręcz naukowej „wojny” dwóch szkół archeologii kierowanych przez prof. Israela Finkelsteina z Uniwersytetu w Tel-Awiwie (szkoła „minimalistów”) i prof. Benjamina Mazara z Uniwersytetu Hebrajskiego w Jerozolimie (szkoła „maksymalistów”), m.in. o realia historyczne „wielkiej” monarchii biblijnych królów Izraela, Dawida i Salomona (XI-X w przed Ch.) i historię redakcji Biblii Hebrajskiej.

Do dyspozycji czytelnika trzy mapy najważniejszych odkryć archeologii biblijnej w Ziemi Świętej, Jerozolimy w I w. za czasów Chrystusa i licznych miejsc świętych we współczesnym Izraelu i Palestynie (str. 19-22) oraz bogaty aneks (str. 625-770), zawierający tablicę chronologii, obszerny aparat krytyczny, indeksy nazw własnych i miejsc, a także wybrana bibliografia. Lektura pracy „Pod twymi kamieniami Jerozolimo” Mariusa Schattnera i Frédérique Schillo uświadamia, jak bardzo archeologia biblijna była w XIX w. i niestety jest też współcześnie instrumentem religii i polityki, czego dobitnie dowodzi konflikt arabsko-żydowski w Ziemi Świętej, ale naukowa i religijna pasja badawcza wielkich postaci i szkół archeologii dokonały jednocześnie licznych wspaniałych i niezaprzeczalnych odkryć w Izraelu i Palestynie, które są częstokroć potwierdzeniem, bezpośrednim lub pośrednim, tekstu Biblii Starego i Nowego Testamentu. Wykopaliska i odkrycia archeologii biblijnej od połowy XIX wieku aż po współczesność, pomimo ciągłych presji ideologicznych, politycznych i religijnych, oraz polemiki naukowej przybliżyły nam świat Biblii, jego dziejów, religii i kultury, które wciąż stanowią źródła naszej cywilizacji judeo-chrześcijańskiej. Czytelnik, specjalista czy amator, ma szansę odbyć podróż po świecie badań biblijnych Pisma Świętego, wykopalisk w Ziemi Świętej oraz spektakularnych odkryć archeologii i sensacyjnych fałszerstw, pasjonujących debat biblistów i archeologów i co istotne, licznych tajemnic Biblii ukrytych jeszcze… pod kamieniami Jerozolimy.

 

czytaj też: >>> Biblia z Pustyni Judzkiej, czyli nowy polski przekład Starego Testamentu (Prorocy) <<<