Literatura „parabiblijna” w Qumran, czyli o rękopisach znad Morza Martwego

Qumran, fot. pixabay.com

Polskie wydawnictwo „The Enigma Press” pod kierownictwem dra Zdzisława J. Kapery z Uniwersytetu Jagiellońskiego opublikowało na przełomie 2024/25 w serii „Teksty z Pustyni Judzkiej” wszystkie rękopisy Biblii Starego Testamentu, odkryte w Qumran nad Morzem Martwym w opracowaniu i nowym polskim przekładzie ks. Antoniego Troniny z Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego im. Jana Pawła II (KUL): tom 11 „Komentarze do biblijnych rękopisów z Pustyni Judzkiej” (2024), tom 12 „Biblia z Pustyni Judzkiej-Pięcioksiąg” (2024) oraz tom 13 „Biblia z Pustyni Judzkiej-Prorocy” (2025). Druga połowa br. przyniosła dwa kolejne tomy tej serii; tom 14 „Biblia z Pustyni Judzkiej-Pisma”, który zaprezentuję już wkrótce oraz ostatnią część pt. „Literatura parabiblijna w Qumran” (Kraków-Mogilany 2025).

Nowości polskiej biblistyki

Autor nowego polskiego opracowania Biblii z Qumran, ks. Antoni Tronina, znany polski biblista i orientalista, jest emerytowanym profesorem KUL, współtwórcą edycji „Biblii Lubelskiej” i „Nowego Komentarza Biblijnego” i autorem przekładów tekstów znad Morza Martwego i licznych apokryfów Starego Testamentu. Opublikował 58 książek i ponad 500 artykułów i recenzji, a także podręczniki do języków ugaryckiego i syryjskiego. W uznaniu jego zasług dla polskiej biblistyki, we wrześniu 2025 r. z okazji 80. urodzin ks. Antoni Tronina został uhonorowany na KUL trzecią już księgą pamiątkową w opracowaniu jego uczniów i współpracowników oraz kolegów.

Na początku kilka słów wyjaśnienia odnośnie do tytułu literatury „parabiblijnej” w Qumran. Pierwsi wydawcy rękopisów odkrytych nad Morzem Martwym w latach 1949-1956 (tzw. Scrollery Teams) zastosowali roboczy ich podział na pisma biblijne, pseudoepigrafy, apokryfy i tzw. pisma sekty esseńskiej. Jednak w trakcie pogłębionych studiów tych pism okazało się, że owe pojęcia, bliskie tradycji chrześcijańskiej, były anachroniczne, gdyż w okresie tzw. „Drugiej Świątyni”, III w. p.n.Ch. – I w. n.e. przed powstaniem chrześcijaństwa w rzymskiej Judei, nie było w Palestynie apokryfów, pseudoepigrafiki czy pism sekt. Zmiany nazewnictwa i typologii tych rękopisów z Qumran nastąpiły w latach 90. XX w., gdy nowy zespół ich naukowej edycji, pod kierunkiem wybitnego kumranologa prof. Emmanuela Tova z Uniwersytetu Hebrajskiego w Jerozolimie, zaproponował w miejsce późniejszych nazw chrześcijańskich, adekwatne do epoki przedchrześcijańskiej typy pism z tradycji rabinicznej: targum, midrasz, haggada i halacha.

Jednak następnie w biblistyce zaczęto stosować angielski termin „rewritten Bible” (ponownie opracowanej Biblii), na określenie pism, które z czasem weszły do kanonu Biblii Hebrajskiej, ale niektórzy badacze uważali, że takie rozbudowanie tekstu biblijnego stanowi odrębny gatunek literatury (m.in. G. Vermes oraz G. Nickelsburg). Natomiast, nowe badania (m.in. D. K. Falk), nadają tej kategorii tekstów angielskie miano „parabiblical texts” (teksty parabiblijne), wskazując na ich wspólną cechę poszerzenia narracji biblijnej i rozwinięcia niektórych tematów teologicznych, zwłaszcza gdy chodzi o eschatologię, znaną z ówczesnej literatury perskiej, i motywy literatury „mądrościowej”, obecnej w kulturze hellenistycznej (III-I w. p.n.Ch.). Odtąd termin „literatura parabiblijna” jest obecnie powszechny w badaniach manuskryptów znad Morza Martwego.

Jak już wspomniano, prezentowana praca ks. Troniny jest ostatnim z tomów serii „Biblia z Pustyni Judzkiej” (Prawo, Prorocy i Pisma). Autor dokonał już analizy niektórych pism „parabiblijnych” w poprzednich swoich publikacjach, „Wokół Biblii w Qumran” (2012) i „Komentarze biblijne z Qumran” (2020), stąd teraz badacz skupił się na zespole 150 hebrajskich i aramejskich rękopisów, odkrytych w grotach w pobliżu osiedla Khirbet Qumran nad Morzem Martwym. Ich prezentacja opiera się na Biblii Hebrajskiej w trzech częściach: Tora/Prawo (Pięcioksiąg Mojżesza), Prorocy i Pisma. Książka składa się z dwóch zasadniczych części: pierwsza „Rękopisy Hebrajskie” (str. 9-122) zawiera odnotowany przekład polski „parabiblijnych” tekstów w języku hebrajskim, natomiast druga (str. 123-222) dotyczy zbioru manuskryptów aramejskich.

Część pierwsza rozpoczyna się pełną listą 83 rękopisów hebrajskich z Qumran i Masady według ich odkrycia w kolejnych grotach nad Morzem Martwym i z nazwiskiem ich wydawcy w renomowanej serii „Discoveries in the Judaean Desert” (DJD). Rękopisy hebrajskie, cenione we wspólnocie esseńskiej z Qumran, były cytowane na wzór pism świętych i weszły z czasem do kanonu Biblii Hebrajskiej, więc autor prezentuje ten obszerny zbiór oparty na Pięcioksięgu Mojżeszowym w dwóch kategoriach: teksty narratywne, czyli opowiadania (hebr. Haggada) i prawne (hebr. Halacha). W pierwszym kręgu wymienić należy następujące zbiory rękopisów: Cykl Patriarchów, Pseudo-Jubileusze, Testamenty Neftalego i Judy, Komentarze i Medytacje oraz apokryficzne historie Józefa. Wśród tekstów prawnych na uwagę zasługują m.in. rękopisy ze słynnej groty 4Q (Rytuały, Liturgia oczyszczenia i Ordynacja). Spośród tekstów prorockich przekład dotyczy m.in. apokryfów Jozuego, Samuela, Eliasza i Elizeusza. Trzecia część Biblii Hebrajskiej, czyli Pisma (hebr. Ketubim) zawiera tłumaczenia ks. Troniny m.in. pseudoepigrafów psalmów z Qumran. Psalmy Dawida stanowią zalążek tych Pism, ale wiele fragmentów „parabiblijnych” odnosi się do postaci biblijnego Daniela, kojarzonej w biblistyce z literaturą o charakterze apokaliptycznym i spisanej w języku żydowskiej diaspory babilońskiej, czyli po aramejsku.

Część druga wyjaśnia na wstępie status języka aramejskiego w Palestynie w epoce tzw. przedchrześcijańskiej (IV-I w. p.n.Ch.), gdyż jego wpływ na język biblijny hebrajski stał się znaczący po niewoli babilońskiej Żydów (VI w. p.n.Ch.). Rękopisy z Pustyni Judzkiej pozwalają lepiej pojąć sytuację językową w Palestynie w czasach perskich i hellenistycznych, czyli epoce tzw. Drugiej Świątyni, kiedy zauważa się literacką odnowę biblijnego hebrajskiego, m.in. w tekstach księgi Syracha i Tobiasza oraz w Testamencie Neftalego. Druga część pracy poświęcona jest zbiorowi 67 rękopisów aramejskich odkrytych w grotach Qumran i Masady, stąd Autor zamieszcza na początku pełną ich listę z uwzględnieniem miejsca odkrycia oraz wydawcy we wspomnianej już serii wydawniczej DJD z Oxfordu (Anglia). Prezentacja tekstów aramejskich ma jednak inny charakter niż w części pierwszej, gdzie rękopisy hebrajskie przedstawiono według schematu Biblii Hebrajskiej (Prawo, Prorocy i Pisma). Pisma „parabiblijne” po aramejsku, Autor ukazuje według powstania pewnych „cykli” tematycznych, co ma pomóc w lepszym zrozumieniu ich roli w żydowskiej diasporze w Mezopotamii.

Pośród aramejskich tekstów „parabiblijnych” mocno wyróżnia się Cykl Henocha, zbiór ok. 20 rękopisów odkrytych w Qumran (grota 4Q), które nawiązują do postaci biblijnego patriarchy sprzed potopu, czyli Henocha. Wczesna literatura żydowska ukazuje go wyraźnie jako nosiciela objawionej mądrości i patrona wiedzy astronomicznej, która pozwala mu przewidzieć eschatologiczną przyszłość ludzkości. W zbiorze tych manuskryptów odnajdziemy najstarsze pisma pochodzące z III w. p.n.Ch. m.in. Księgę Gigantów i Księgę Astronomiczną oraz Księgi Patriarchów. Ich pierwszy polski wydawca, Józef T. Milik (1922-2006), planował ich edycję w dwóch kategoriach: Testamenty (Lewiego, Judy, Neftalego i Józefa) i Wizje (Amrama, Jakuba i opowiadania o Abrahamie). W nauce zauważono pewne podobieństwa wczesnej tradycji o Henochu z literaturą sumeryjską (Cykl Enemeduranki), stąd analogie obu postaci wskazują na związek „Cyklu Henocha” ze środowiskiem żydowskiej diaspory w Mezopotamii.

Naukowa prezentacja i porównanie obydwu zbiorów literatury „parabiblijnej”, hebrajskiej i aramejskiej, znad Morza Martwego dowodzi faktu, że w epoce przedchrześcijańskiej żydowska literatura „pism świętych” nie stanowiła jeszcze zamkniętego kanonu biblijnego, ale zauważalna jest w treści natchniona mądrość, począwszy od Pięcioksięgu Mojżeszowego, poprzez księgi Proroków aż do kategorii Pism, które były wówczas jeszcze otwartym zbiorem. Niewątpliwie ich spoiwem, poza natchnionym charakterem, był język hebrajski biblijny i obszar Ziemi Świętej, Palestyny w okresie Drugiej Świątyni. We wspólnocie esseńskiej w Qumran księgi „parabiblijne” cieszyły się wielkim szacunkiem, a medytacja teologiczna koncentrowała się na nauce Mojżesza i Proroków. Inaczej traktowano tę literaturę w żydowskiej diasporze poza Ziemią Świętą, którą spisano w lokalnych językach aramejskim i greckim. W diasporze greckiej postać Mojżesza była wyróżniana (pisma Filona z Aleksandrii), ale na terenie Mezopotamii, w diasporze żydowskiej miejsce Mojżesza zajmował Henoch. Na koniec warto także zwrócić uwagę, że najpóźniejszy zbiór pism „parabiblijnych”, tzw. Cykl Daniela, był popularny wśród diaspory żydowskiej w Babilonii, i stanowi on rodzaj komentarzy do biblijnej Księgi Daniela, ale odczytanej według klucza eschatologicznego. W tym kontekście biblijną Księgę Daniela uważa się powszechnie za pomost pomiędzy Starym i Nowym Testamentem, a jej wpływy wyraźnie widać w Apokalipsie św. Jana.

Pracę ks. Antoniego Troniny kończy wybrana bibliografia (str. 227-228) oraz Indeks autorów cytowanych (str. 229-230). Na końcu pełna lista publikacji wydawnictwa „The Enigma Press” w kilku seriach biblijnych: Biblioteka Zwojów. Tło Nowego Testamentu (17 tomów), Apokryfy Starego Testamentu (7 tomów), Teksty z Pustyni Judzkiej (15 tomów) oraz Teksty starożytnej Palestyny, Syrii i Mezopotamii (4 tomy). Lektura pracy ks. A. Troniny zapewne zadowoli wszystkich zainteresowanych pogłębioną wiedzą o środowisku biblijnym późnego judaizmu i wczesnego chrześcijaństwa. Polecam.

 

czytaj też: >>> Pod kamieniami Jerozolimy, czyli rzecz o archeologii biblijnej w Ziemi Świętej <<<