Jerozolima w świetle historii i archeologii, czyli w samym sercu Ziemi Świętej

Jerozolima - Stare Miasto, fot. s. Amata CSFN / Family News Service

„Jeruzalem, Jeruzalem! Ty zabijasz proroków i kamienujesz tych, którzy do ciebie są posłani. Ile razy chciałem zgromadzić twoje dzieci, jak ptak swoje pisklęta pod skrzydła, a nie chcieliście” (Łk 13, 34) – tak według Ewangelii św. Łukasza Jezus z Nazaretu zapłakał, do głębi wzruszony, nad tym „Świętym Miastem”… W trakcie swojego życia Jezus wielokrotnie odwiedzał Jerozolimę. Tam był przedstawiony Bogu w Świątyni jako dziecko (por. Łk 2, 22), a ponadto rodzice Jego, Maryja i Józef, chodzili co roku do Jerozolimy na Święto Paschy (Łk 2, 41). Tam też dopełniło się nasze zbawienie!

Nowości francuskiej biblistyki

I rzeczywiście podróż do Jerozolimy, położonej pośród wzgórz i dolin Judei, robi ogromne wrażenie nawet po dwóch tysiącach lat… Pamiętam nasze ogromne wzruszenie i towarzyszący mu brak słów, gdy z moją żoną, Ukochaną Reginą, już ponad 10 lat temu, nasz autokar polskich turystów zbliżał się do Jerozolimy, by wspiąć się na Górę Oliwną i spojrzeć jakby „oczami Jezusa” na piękną panoramę Starego Miasta… Trochę zmęczonych jazdą i zaspanych naszych rodaków obudził wówczas nasz, równie wzruszony i podekscytowany, polsko-izraelski przewodnik Dawid Wajntraub: „Ludzie obudźcie się! To Święta Jerozolima! Tu był i zginął Jezus z Nazaretu…” I ten głos naturalnie wybudził umysły i serca wszystkich. A ja trzymając rękę Reginki pomyślałem sobie szczęśliwy, jak dobrze, że jestem w tym świętym miejscu Pokoju i Miłości… Boga do ludzi! Potem była już niezapomniana wędrówka śladami Jezusa i biblijnego Izraela, która oprócz wymiaru historii i archeologii biblijnej, była dla nas czasem duchowego, osobistego poruszenia serca… Jestem głęboko przekonany, że wielu z nas, nawet tylko raz odwiedziwszy Jerozolimę, zachowało na całe życie podobne wspomnienie związane z tym „Świętym Miastem”…

Znane francuskie wydawnictwo Desclée de Brouwer przygotowało dla nas niezwykły prezent na Gwiazdkę Bożego Narodzenia 2025 i z tej okazji chciałbym dziś zaprezentować Czytelnikom PolskiFR.fr najnowszą pracę znanego francuskiego biblisty i autora przewodników po Ziemi Świętej i świecie Biblii, Jeana EMERIAU pt. „Jerozolima w świetle historii i archeologii” (Editions Desclée de Brouwer, Paris – Perpignan 2025). Jean Emeriau jest dziś uznanym erudytą biblijnym i autorem kilku przewodników historyczno-archeologicznych po świecie Biblii, m.in. „Guide biblique de Terre Sainte” (2006) ; „Guide des voyages de saint Paul” (2007); „Guide de la faune et de la flore bibliques” (2013) oraz „Sites et cités bibliques à la lumière de l’histoire et de l’archéologie” (2023) i „Atlas des pays bibliques” (2024).

Autor zaprasza nas do nietypowej podróży poprzez wieki do Jerozolimy, miasta o ponad 3000 lat dziejów, w którym żyły wielkie postacie świata Biblii, m.in. królowie dawnego Izraela, Dawid i Salomon; prorocy biblijni Jeremiasz i Izajasz; król żydowski Herod Wielki i apostoł św. Paweł z Tarsu… i oczywiście Jezus z Nazaretu. Liczne odkrycia podczas wykopalisk archeologii, począwszy od połowy XIX wieku aż po współczesność, przyniosły znaczące i wielokroć nieoczekiwane spojrzenie nauk biblijnych na dzieje i znaczenie Jerozolimy dla naszego lepszego zrozumienia Pisma Świętego, Starego i Nowego Testamentu, oraz jako religijnego i duchowego centrum dla trzech wielkich religii monoteistycznych: judaizmu, chrześcijaństwa i islamu. Przewodnik pozwala w tym kontekście odkryć biblistyki i archeologii na dogłębne i panoramiczne poznanie dziejów Jerozolimy i jego mieszkańców na przestrzeni trzech tysiącleci oraz lepsze umiejscowienie wielu postaci i miejsc biblijnych z epoki Starego i Nowego Testamentu.

Jean Emeriau prezentuje nam 38 najważniejszych miejsc w mieście Jerozolima w klarownym i logicznym porządku: najpierw ich historię oraz następnie najważniejsze badania i odkrycia archeologii biblijnej. Ponadto, zespół 60 kadrów zawiera dodatkowe informacje dla zainteresowanych, jak wyniki badań i odkryć archeologii, lub ekstrakty starożytnych tekstów biblijnych i pozabiblijnych w związku z omawianym miejscem, a także krótką bibliografię dla czytelnika pragnącego pogłębienia wiedzy. W przewodniku znajduje się ponad 60 nowych planów i map w opracowaniu autora oraz kolekcja 215 fotografii, archiwalnych i współczesnych, ilustrujących prezentowane miejsca Jerozolimy. Wymienione tutaj walory tej publikacji sprawiają, że czytelnik przewodnika po Jerozolimie zapoznając się wszechstronnie z topografią Świętego Miasta, jego historią od początków aż po współczesność, ma wyjątkową możliwość poznania tego unikalnego miejsca na świecie, stanowiącego serce naszej judeo-chrześcijańskiej cywilizacji.

We wprowadzeniu Jean Emeriau wyjaśnia metodę prezentacji miasta Jerozolimy w kilku odsłonach, kładąc szczególny nacisk na rezultaty wykopalisk archeologii biblijnej, gdyż teren Starego Miasta stanowi niewyczerpane źródło odkryć i badań: to unikalny charakter tej części miasta sprawia, że w efekcie pod każdym domem i każdą ulicą, archeolodzy znajdują kolejne ślady historii Jerozolimy od trzech tysięcy lat! Jedynie aktualna sytuacja polityczno-religijna jest poza naukową przeszkodą w skomplikowanej topografii historycznego centrum Jerozolimy w realizacji szerokiego projektu badawczego. Jednak należy to podkreślić, że w ostatnim dwudziestoleciu, postęp licznych prac wykopaliskowych, mimo owych wspomnianych uwarunkowań, był możliwy, głównie przy okazji nowych projektów budowlanych i remontowych, ale i dzięki częstemu przypadkowi.

Pierwsza część przewodnika jest poświęcona topografii Jerozolimy (str. 15-34), która jest położona na wyżynie judejskiej pośród wzgórz, łagodniejszych na zachodzie w kierunku Morza Śródziemnego i wyraźnie stromych na wschodzie miasta w stronę doliny rzeki Jordan. Miasto rozwijało się na skrzyżowaniu osi północ-południe, co ułatwiało wymianę handlową i kulturową na przestrzeni dziejów. Średnia wysokość okolicznych wzgórz Judei na poziomie 800 m zapewnia dość łagodny klimat, z gorącymi i suchymi latami i chłodnymi zimami. Okresy wiosny i jesieni są tu krótkie, a intensywne deszcze występują od października/listopada po luty/marzec. Innym fenomenem geografii Jerozolimy są trzy najważniejsze doliny: Cedronu, Tyropeon i Ge-Hinnom (Gehenny). Z kolei sześć zasadniczych wzgórz (gór): Ofel, Syjon, Oliwna, Scopus, Zgorszenia i wzgórze świątynne znacząco wpływa na przekrój geograficzny miasta, gdzie między Bramą Damasceńską i Sadzawką Siloe różnica poziomu terenu sięga 100 metrów. Współczesny krajobraz Jerozolimy dopełniają trzy inne wzgórza: Herzla, Hazikaron i Pamięci.

Następnie poznajemy dogłębnie kolejne wymienione elementy topografii Jerozolimy: Dolinę Cedronu o długości ok. 35 km i różnicy poziomu ponad 1100 metrów, ze słynnym grobem Absaloma, nieco mniej głęboką Dolinę Tyropeon na zachodniej flance wzgórza Ofel z dostępem do wzgórza świątynnego, i Dolinę Ge-Hinnom (Gehenny), zwaną także Er Rebabi, która ciągnie się od Bramy Jaffy na południe aż do styku z dwiema pozostałymi dolinami. Później autor charakteryzuje najważniejsze wzgórza i ich znaczenie w dziejach Jerozolimy: Scopus, Oliwne, Zgorszenia, Ofel i tzw. Miasta i Domu Dawida, Syjonu i Moria, Wzgórze Świątyni oraz Górę Herzla i Pamięci. Należy tu podkreślić klarowny plan prezentacji zróżnicowanej geografii Jerozolimy, co zapewnia czytelnikowi lepsze pojęcie i usytuowanie miejsc jej historii biblijnej, zarówno w epoce Starego i Nowego Testamentu.

Obszerna część druga (str. 35-110) przenosi nas do dziejów Jerozolimy ukazanych w porządku chronologicznym, gdyż dla klarowności skomplikowanej historii miasta, autor wprowadza nas najpierw w najstarszy okres od jego początków aż po połowę XIV wieku p.n.Ch., czyli epokę grodu kananejskiego i okupacji egipskiej. Następnie poznajemy dzieje Jerozolimy do połowy XI wieku p.n.Ch., czyli w okresie Wyjścia Izraela z Egiptu (Exodusu) i epoki Sędziów. Z kolei epoka monarchii od połowy XI do VI wieku p.n.Ch. jest dodatkowo podzielona na mniejsze okresy: podziału państwa Salomona na dwa królestwa ok. 931 p.n.Ch. (Judei na południu ze stolicą w Jerozolimie oraz Izraela na północy ze stolicą w Samarii), dalej od upadku królestwa Izraela (Samarii) ok. 721 p.n.Ch. aż po schyłek królestwa Judei na południu ok. 587 p.n.Ch. Autor zamieścił tutaj tablicę wszystkich biblijnych królów Izraela i obcych władców w celu lepszej orientacji wydarzeń opisanych w Starym Testamencie. Dalej przemierzamy okres wygnania babilońskiego Żydów (587-538 p.n.Ch.) i ich powrotu do Judei i Jerozolimy oraz odbudowy miasta i Świątyni w czasach perskich (538-332 p.n.Ch.), burzliwe czasy hellenistyczne (330-141 p.n.Ch.) pod rządami dynastii egipskiej Ptolemeuszy i syryjskiej Seleukidów, czasy żydowskiej niepodległości za dynastii hasmonejskiej (141-37 p.n.Ch.) i rządów dynastii Heroda (37 p.n.Ch.-6 n.e.) i epoki rzymskiej (6-324), gdy m.in. po upadku trzech powstań żydowskich przeciw Rzymowi, miasto stało się rzymską kolonią zwaną Aelia Capitolina (135 r.). Czasy antycznych dziejów Jerozolimy zamyka okres bizantyjski (324-614), czyli rozwoju wczesnego chrześcijaństwa i Kościoła.
Epoka średniowiecza to krótki podbój Jerozolimy przez perskich Sasanidow (614-629) i następnie podbój Ziemi Świętej przez Arabów (683-1073) oraz okres wypraw krzyżowych (1099-1187). Dalsze dzieje Jerozolimy aż po I wojnę światową wyznaczają epokę panowania egipskich Mameluków i tureckich Osmanów (1291-1917) i następnie okres tzw. Mandatu Brytyjskiego (1917-1947), aż do czasu powstania państwa Izrael w 1948r. i czasów nam współczesnych. Taki klarowny przekrój dziejów Jerozolimy pozwala nam lepiej zrozumieć jej znaczenie w historii Ziemi Świętej oraz wczesnego chrześcijaństwa i Kościoła, a także rozwoju trzech wielkich religii monoteistycznych.

Część trzecia (str. 111-174) to interesujący esej o historii i odkryciach archeologii w Jerozolimie. Na początku autor wprowadza nas w historię początków badań od średniowiecza aż po dynamiczny ich rozwój w połowie XIX wieku, po czym poznajemy aktualne kierunki i strefy oraz nowoczesne metody badań archeologii w XX i XXI wieku (m.in. fotografia lotnicza, teledetekcja, mikrotomografia, drony i sztuczna inteligencja). W Jerozolimie można zwiedzić dziesięć muzeów ze zbiorami sztuki i historii oraz archeologii, na czele ze słynnymi kolekcjami Muzeum Izraela na wzgórzu Givat Ram (m.in. unikalne Sanktuarium Księgi poświęcone rękopisom Biblii znad Morza Martwego), Muzeum Rockefellera, Muzeum Wieży Dawida, Muzeum archeologii Wohl, Muzeum Ziem Biblijnych, Muzeum Miasta Dawida, Muzeum Ziemi Świętej! Podsumowując, Jerozolima jest unikalnym na świecie i jednym wielkim „parkiem archeologii”, gdzie za nieustannym zawrotem głowy archeologów stoi trudna dość topografia terenu, niezwykle intensywna współczesna urbanizacja miasta oraz… niewątpliwie polityka i religia. W Jerozolimie mają także siedziby najpoważniejsze międzynarodowe instytuty badań biblijnych i archeologii m.in. Francuska, Amerykańska i Brytyjska Szkoły Biblijne.

Czytelnika zapewne szczególnie zadowoli ostatnia część przewodnika, stanowiąca spacer po 38 najważniejszych miejscach dziejów biblijnych Jerozolimy (str. 175-358), m.in. Bazylika Grobu Pańskiego (Anastasis), Twierdza Antonia (Lithostrotos), Łuki Robinsona i Wilsona, Wieczernik, Twierdza Dawida, Wzgórze Świątyni, Ogród Getsemani, Góra Oliwna, Meczet Al-Aksa, Ściana Płaczu (Mur Zachodni), Mury Sulejmana, Muzeum Izraela i Sanktuarium Księgi, Francuska Szkoła Biblijna i Archeologii, Wzgórze Ofel, Bramy Miejskie, Grób Maryi, Grób Pański (Gordona), Grobowce Królów, Tunel Siloe, Droga Krzyżowa (Via Dolorosa), Doliny miasta czy chociażby biblijny Ogród Zoologiczny. Bogate aneksy (str. 359-397) zawierające słownik, bibliografię, tablice chronologii biblijnej i mapy oraz plany zadowolą wszystkich zainteresowanych, zatem przewodnik Jeana Emeriau może stanowić wielce pożyteczny prezent, aby w Adwencie udać się sercem do „Świętego Miasta”, Jerozolimy, gdzie jak wierzymy, dopełniło się nasze zbawienie! Gorąco polecam wszystkim Czytelnikom tę lekturę!

 

czytaj też: >>> Biblia z Pustyni Judzkiej, czyli nowy polski przekład Starego Testamentu (Pisma) <<<