Lektura na okres świąteczny: “Historia Żydów w starożytności. Od Thotmesa do Mahometa”
Dariusz Długosz, Muzeum Luwru
Dzieje narodu żydowskiego fascynują od ponad trzech i pół tysiąca lat, gdyż Biblia Hebrajska Starego Testamentu stanowi fundament naszej judeo-chrześcijańskiej cywilizacji. Ponadto, dominujące w Europie chrześcijaństwo ma swoje bezpośrednie korzenie w religii mojżeszowej, a Kościół Katolicki podkreśla nieustannie, także ustami polskiego Papieża, który niejednokrotnie nazywał Żydów naszymi „ starszymi braćmi w wierze”, że Nowy Testament jest duchową, ale i historyczną odroślą biblijnego skarbca religii, kultury i literatury żydowskiej. Wszystko to sprawia, że coraz bardziej uświadamiamy sobie współcześnie, jak ważne jest poznanie dziejów i kultury biblijnego „Narodu wybranego”, z którego historycznego dziedzictwa na Bliskim Wschodzie w starożytności wyrosły także dwie wielkie religie monoteistyczne: chrześcijaństwo i islam. Lektura Pisma Świętego, zwłaszcza Starego Testamentu, często nastręcza nam licznych trudności z powodu zawiłej i trudnej do ogarnięcia historii starożytnej rozległego obszaru tzw. Żyznego Półksiężyca na Bliskim Wschodzie, ciągnącego się od Egiptu i Arabii poprzez Palestynę, Liban, Jordanię, Syrię, Turcję oraz region Zakaukazia aż po Irak i Iran. To tu, na obszarze starożytnej Palestyny, narodziła się Biblia Hebrajska w bogatym kręgu religii i kultur: Hebrajczyków, Kananejczyków, Izraelitów, Judejczyków, znacznie później zwanych Żydami. W rzymskiej Judei narodziło się z kolei pierwotne chrześcijaństwo i Kościół.
Od lat brakowało też w polskiej biblistyce nowoczesnego opracowania dziejów starożytnych Żydów. Właśnie opublikowano nową niezwykle interesującą monografię pt. “Historia starożytnych Żydów . Od Thotmesa do Mahometa” (Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 2020). Jej autorzy to dwoje uznanych historyków Instytutu Historii Uniwersytetu Warszawskiego: Łukasz Niesiołowski-Spanò i Krystyna Stebnicka. Profesor Łukasz Niesiołowski-Spanò specjalizuje się w tematyce historii starożytnej Palestyny, dziejów biblijnego Izraela oraz Filistynów. Od 2016 r. jest dyrektorem Instytutu Historycznego Uniwersytetu Warszawskiego i autorem licznych prac oraz artykułów dotyczących dziejów starożytnego Izraela, m.in. “Starożytna Palestyna: między Wschodem i Zachodem” (red.) M. Münnich, Ł. Niesiołowski-Spanò (Lublin 2008) i “Dziedzictwo Goliata. Filistyni i Hebrajczycy w czasach biblijnych” (Toruń 2012). Z kolei Profesor Krystyna Stebnicka specjalizuje się w dziejach intelektualnych elit oraz wspólnot żydowskich w świecie grecko-rzymskim i historii kobiet w antyku. Autorka wielu prac naukowych z tego zakresu, m.in. “Miejsce kobiet w strukturze gmin żydowskich w okresie cesarstwa” (Studia źródłoznawcze 2008), “Wydarzenia w Inmestar. Komentarz do Historii kościelnej Sokratesa” ( Studia źródłoznawcze 2011) oraz “Tożsamość diaspory. Żydzi w Azji Mniejszej okresu Cesarstwa” (Warszawa 2011). Prezentowana tu publikacja ukazuje najbardziej aktualny stan badań dziejów starożytnych Żydów w polskich badaniach biblijnych i co ważne operuje nowoczesnym językiem wykładu, który zapewne zainteresuje szczególnie młode i średnie pokolenie, i nie tylko badaczy i studentów historii i archeologii biblijnego Orientu, ale także wszystkich nas zainteresowanych historyczno-religijnym tłem cywilizacji, gdzie narodziły się biblijny Izrael, a później chrześcijaństwo. Nowa książka zasługuje na naszą szczególną uwagę. Dlaczego? O tym poniżej.
Autorzy proponują oryginalny tok odtwarzania dziejów starożytnych Żydów w oparciu o szerokie spektrum dostępnych aktualnie źródeł historii, nieograniczonych tylko do samego tekstu Biblii Hebrajskiej Starego Testamentu, ale przywołujących inne pozabiblijne źródła pisane, epigrafie i monety, a także wyniki wykopalisk archeologii. Stąd rekonstrukcja realiów biblijnego Izraela dokonuje się tu za pomocą nieco innej metodologii, konfrontującej dane biblijne z rezultatami aktualnych badań dotyczących m.in. krytyki literackiej Pisma Świętego, filologii bibijnej, archeologii Palestyny. Czytelników tej pracy zapewniam, że z ulgą powrócą do ponownej lektury wielu fragmentów Starego i Nowego Testamentu, mając za sobą klarowny wykład historycznego tła opisanych tamże wydarzeń i możliwej ich interpretacji. Badacze ograniczają się jednak wyłącznie do możliwej ich zdaniem sugestii w rekonstrukcji dziejów, ukazując tam gdzie to konieczne, liczne trudności naukowego odtwarzania dziejów narodu żydowskiego na ogół z racji skąpych źródeł pozabiblijnych. Na pewno czytelnik odnajdzie tu rzetelną analizę wszystkich dostępnych aktualnie prac z polskiej i zagranicznej biblistyki oraz wielu wyników odkryć archeologicznych. I co ważne, biorąc pod uwagę skomplikowany charakter języków biblijnych i onomastyki starożytnego Bliskiego Wschodu, otrzymujemy panoramę dziejów biblijnego Izraela ukazaną przystępnie i logicznie. Selekcja ogromu materiału badawczego i ich prosty wykład dokonane przez autorów ułatwia chyba po raz pierwszy głębsze zrozumienie skomplikowanego dla nas współczesnych ciągu historii i rozwoju religii Żydów na tle jakże bogatych oraz faktograficznie przytłaczających często dziejów starożytnego Bliskiego Wschodu.
Już sam tytuł i proponowane cezury chronologiczne tej publikacji – od Thotmesa do Mahometa – ukazują nam szeroki naukowy kontekst historyczno-kulturowy dziejów starożytnych Żydów, jako jednego z elementów przełomowego okresu dziejów regionu Bliskiego Wschodu i jego konglomeratu ludów, języków, religii i kultur. Przypomnijmy tu, że początki dziejów Kanaanu i kultu „Narodu wybranego” wielu badaczy wiąże z historią starożytnego Egiptu, stąd autorzy odwołują się do postaci najwybitniejszego faraona okresu Nowego Państwa, Thotmesa III (1479-1425 p.n.e.), który wielokrotnie podbił tereny Palestyny. Tamże powstała kultura, gdzie później narodzi się naród Izraela znany z Biblii Starego Testamentu, ale i z wcześniejszych źródeł egipskich, m.in. steli faraona Merenptacha z XIII w. p.n.e. Na końcu tego przeglądu dziejów starożytnych Żydów odnajdujemy z kolei postać arabskiego reformatora religii monoteistycznej i twórcy islamu Mahometa (571-632), który położył w VII w. na Półwyspie Arabskim podwaliny państwa teokratycznego, które zdobyło sukcesywnie olbrzymie obszary Bliskiego Wschodu i Północnej Afryki. Był to więc tamże symboliczny moment końca hegemonii wschodniego chrześcijaństwa w granicach Cesarstwa Bizantyjskiego i jednocześnie okres rozwoju żydowskiej diaspory u progu średniowiecza. Taki nowy kadr chronologii dowodzi oryginalnego spojrzenia badaczy na dzieje Żydów jako jednego z elementów owej mozaiki historycznej i kulturowej Bliskiego Wschodu, i oczywiście miejsca narodzin trzech wielkich kolejnych religii monoteistycznych: judaizmu, chrześcijaństwa i islamu.
Co zaś tyczy się samego wykładu dziejów starożytnych Żydów od Thotmesa do Mahometa, to książka składa się z dwóch zasadniczych części. Pierwsza, “Kannan, Izrael i Żydzi od epoki brązu do nadejścia Rzymian”, autorstwa Ɫ. Niesiołowskiego-Spanò, obejmuje czasy od XV w.p.n.e. do początku pojawienia się Rzymian w Palestynie ok. 64 p.n.e. i odwołuje się do chronologii panowania obcych na terenie Ziemi Świętej (Asyryjczycy, Chaldejczycy, Persowie, Grecy i w końcu Rzymianie). W ten sposób łatwiej zrozumieć nie tylko historię Palestyny uzależnionej od obcych wpływów m.in. politycznych, ale i kulturowo-religijnych, lecz także proces narodzin „Narodu wybranego” i judaizmu. W drugiej części “Żydzi w świecie rzymskim”, K. Stebnicka proponuje także chronologiczne ujęcie historii Żydów od podboju rzymskiego Judei w I w. p.n.e. do podboju arabskiego w VII w., ale kojarzące synchronicznie wydarzenia dziejów Bliskiego Wschodu i wspólnot żydowskich. Co szczególnie interesujące, wykład dziejów starożytnych Żydów w obu jej częściach poza niezbędnym materiałem faktograficznym, skupia się na analizie dostępnych źródeł biblijnych i pozabiblijnych, i ukazuje w ramkach klarowne wyjaśnienia i możliwości interpretacji wielu problemów nawiązujących do głównego wykładu. Czytelnicy docenią zapewne ten pedagogiczny zabieg, który niczym dobry przewodnik wprowadzi w arkana częstokroć trudnych zagadnień języka, historii i archeologii biblijnej.
Pedagogiczne doświadczenie obojga badaczy wpłynęły także na dodatkowe walory książki, które należy tu podkreślić. Do dyspozycji czytelnika są nowe autorskie klarowne tłumaczenia licznych tekstów źródłowych i 27 map jakie pozwolą lepiej topograficznie kojarzyć dzieje Żydów na Bliskim Wschodzie. Każdy rozdział kończy aktualna bibliografia, która zadowoli każdego zainteresowanego, podobnie jak umieszczony w suplemencie wykaz skrótów, chronologia ksiąg biblijnych, indeksy autorów starożytnych i osób oraz nazw geograficznych i etnograficznych. Wypada podkreślić także staranną szatę graficzną tej edycji, zakończoną zestawem 63 kolorowych dobrej jakości ilustracji najważniejszych zabytków, które pozwolą lepiej wizualnie ogarnąć historię Żydów w starożytności.
Na końcu kilka niezbędnych uwag odnośnie problemu Starego Testamentu jako źródła historii. Autorzy zapoznają czytelnika z aktualnym stanem badań, który znacznie odbiega od metod badawczych biblistyki z XIX i pierwszej połowy XX w. Już w latach 70. tego stulecia niektórzy specjaliści, jak Thomas Thompson i John Van Seters, podważali historyczność opisów tzw. epoki patriarchów, a następne dwie dekady przyniosły publikacje podważające m.in. biblijny Exodus Izraelitów z Egiptu oraz podbój Kanaanu pod dowództwem Jozuego z racji braku wystarczających dowodów odkryć archeologii potwierdzających relację biblijną. Natomiast na początku XXI w. doszło do pełniejszej syntezy badań nad historycznością Starego Testamentu w powiązaniu z dynamicznym rozwojem archeologii Palestyny i jednocześnie bardziej zaawansowanymi studiami nad samym tekstem biblijnym. Chociaż współczesne badania historyczne i archeologii podważyły część opowieści biblijnych, to jednak punktem zwrotnym stał się argument, że celem Biblii nie jest jedynie wierne odtworzenie przeszłości, ale Pismo Święte jest przede wszystkim świadectem religijnym i teologicznym. W tym kontekście nauka lepiej radzi sobie z faktem, że odkrycia archeologii Palestyny i Bliskiego Wschodu nie zawsze potwierdzają dosłowność relacji Biblii. Odnośnie lepszego rozumienia tekstu Biblii, to ogromne znaczenie ma dynamiczny rozwój badań filologii biblijnej i krytyki literackiej Starego Testamentu, m.in. w zakresie rozwoju języka i pisma hebrajskiego, aramejskiego i greki.
Podsumowując, prezentowana tu nowa polska monografia dotycząca historii Żydów w starożytności stanowi pierwszy pełny obraz dziejów biblijnego Izraela ukazany w rozszerzonym przedziale czasowym od podboju Kanaanu przez Egipt w XV w.p.n.e. do podboju Bliskiego Wschodu przez Arabów w VII w. Dzięki jej lekturze poznajemy w przystępnej formie w jakich historycznych i kulturowych warunkach narodził się „Narod wybrany” i jak rozwijał się judaizm, którego podstawą teologiczną stała się spisywana przez stulecia Biblia Hebrajska Starego Testamentu, a następnie po zniszczeniu Świątyni w Jerozolimie w 70 r., korpus pism Talmudu Palestyńskiego i Babilońskiego. Lepiej na pewno będziemy rozumieć historyczny kontekst mesjańskiej działalności Jezusa z Nazaretu i moment narodzin pierwotnego chrześcijaństwa i Kościoła w czasach rzymskiej okupacji Judei w I w. Ponadto zyskamy lepszą wizję problemu i przyczyn rozproszenia wspólnot żydowskich na Bliskim Wschodzie i w basenie Morza Śródziemnego, czyli diaspory. Także rozwoju chrześcijaństwa.
W końcu śledząc tok wykładu dziejów narodu żydowskiego, uzupełniony regularnie dodatkowymi klarownymi wyjaśnieniami autorskimi, głębiej poznamy meandry tekstu biblijnego i zrozumiemy lepiej niejeden trudny fragment Pisma Świętego. Erudycja obojga Autorów gwarantuje nam jednocześnie wysoki poziom naukowy tej publikacji, ale widoczna troska pedagogów zadowoli oczekiwania licznych jej czytelników. Warto poznać więc historię narodu żydowskiego, któremu zawdzięczamy najpierw Pismo Święte i jednak narodziny chrześcijaństwa. W okresie bliskich już Świat Bożego Narodzenia, jak mniemam, zapewne niejeden z Was pomyśli o pożytecznym także duchowo prezencie pod choinkę. Lektura tej książki sprawi długotrwałą przyjemność wiedzy i uczucia ciekawej podróży po świecie Biblii i Ziemi Świętej. Zachęcam gorąco do tej pożytecznej i pasjonującej lektury.
Dodaj komentarz