Propozycja na okres świąteczny: historia Bliskiego Wschodu w starożytności, czyli od Pompejusza do Mahometa

Dariusz Dlugosz

Dzieje starożytnego Bliskiego Wschodu intrygują badaczy od dawna, gdyż rozległy obszar tzw. Żyznego Półksiężyca, ciągnący się od Egiptu na południu poprzez tereny Syrii i Palestyny oraz Libanu, Syrii i Turcji aż po dzisiejszy Irak i Iran, są uważane za kolebkę biblijnego świata Starego i Nowego Testamentu. Okres późnego antyku, wśród biblistów kojarzony jako tzw. okres międzytestamentalny, jest tu szczególnie ważny z uwagi na moment narodzin wczesnego chrześcijaństwa, jako odłamu ówczesnego judaizmu w epoce rzymskiego podboju Syrii i Palestyny w I wieku p.n.Ch. Z kolei na przełomie końca starożytności i początków średniowiecza obserwujemy od VII wieku n.e. rozwój nowej religii islamu na Półwyspie Arabskim i jego szybki podbój najpierw obszaru Bliskiego Wschodu i następnie Północnej Afryki. Stąd ogromne zainteresowanie dziejami Bliskiego Wschodu, o czym także świadczy niedawna wizyta papieża Franciszka w Kościele Mezopotamii (w Iraku).

Z tego powodu pragnę polecić czytelnikom portalu PolskiFR najnowszą francuską monografię pt. “Le Proche-Orient. De Pompée à Muhammad. I er s. av. J-C. – VII e s. apr. J.-C.” (“Bliski Wschód. Od Pompejusza do Mahometa. I w. p.n.Ch. – VII w. po.n.Ch”), którą opublikowało paryskie wydawnictwo Belin w ramach edytorskiej serii “Mondes anciens” (“Starożytne światy”) pod redakcją Joëla Cornette’a. Jej autorka, Catherine SALIOU, jest profesorem historii rzymskiej na Uniwersytecie Paris VIII i dyrektorem badań w renomowanej paryskiej École Pratique des Hautes Études (Sorbona). Autorka, współpracownik naukowy Francuskiego Instytutu Archeologii Bliskiego Wschodu w Damaszku (Syria), specjalizuje się w dziejach urbanizacji Bliskiego Wschodu w epoce rzymskiej i poświęciła już tej tematyce kilka swoich poprzednich publikacji, m.in. “Antioche de Syrie. Histoire, images et traces de la ville antique” i “Gaza dans l’Antiquité tardive”.

Już we wprowadzeniu badaczka wyjaśnia, jak naukowa definicja terminu „Bliski Wschód” ulegała historycznej ewolucji i rozumieniu oraz jakie szczególne zmiany dotyczyły tego ogromnego obszaru, między Afryką, Azją i Europą, po podboju rzymskim, począwszy od wkroczenia armii pod wodzą generała Gnejusza Pompejusza do Syrii i Palestyny w I wieku p.n.Ch. Od upadku królestwa Seleukidow w 64 r. p.n.Ch. dzieje Bliskiego Wschodu stały się integralną częścią historii Cesarstwa Rzymskiego i późniejszego Bizancjum aż do podboju tych obszarów przez Arabów w VII wieku. Wielokrotnie historia Bliskiego Wschodu w epoce rzymskiej była traktowana dotychczas jako dzieje podbitych peryferii cesarskiego Rzymu, ale prezentowana praca ukazuje Bliski Wschód jako bogaty i oryginalny konglomerat wielu kultur i języków oraz religii, a zatem centrum aktualnych i jakże kompleksowych badań historycznych, archeologicznych, filologicznych i religioznawczych.

Oryginalny proces badawczy jest tu widoczny w samej strukturze tej pracy, gdzie na bazie oczywistej chronologii dziejów i porządku geograficzno-historycznego Bliskiego Wschodu w późnej starożytności, poznajemy historię tego obszaru w epoce rzymskiej w nowoczesnym ujęciu
problemowym i tematycznym. Jej pierwsza część pt. “Le Proche-Orient romain dans l’histoire du monde” (str. 18 – 263) ukazuje na początku w klarowny sposób chronologiczny zarys dziejów Bliskiego Wschodu od podboju rzymskiego w połowie I wieku p.n.Ch. aż po koniec wpływów Rzymu i Bizancjum w pierwszej połowie VII wieku po podbiciu tych obszarów przez najeźdźców arabskich. Dalej poznajemy meandry gospodarki i handlu na Bliskim Wschodzie w ich ścisłym powiązaniu z Rzymem oraz konglomerat jakże licznych religii mono i politeistycznych. Jednak akcent jest tu położony na dziejach późnego judaizmu i początkach wczesnego chrześcijaństwa w rzymskiej Judei w dwóch odsłonach chronologicznych od narodzin religii Jezusa z Nazaretu do późniejszych prześladowań chrześcijan za czasów cesarza Dioklecjana w III wieku i następnie aż do początków islamu w VII wieku.

W uzupełnieniu dla lepszego zrozumienia biblijnego świata u schyłku Starego Testamentu i w epoce narodzin chrześcijaństwa i wczesnego Kościoła, praca zapoznaje nas z bogactwem ówczesnych języków i kultur Bliskiego Wschodu, gdzie obok greki i łaciny, mówiono językami semickimi:
hebrajskim i aramejskim, syriackim i nabatejskim. Wiek VII przynosi powolny rozwój języka arabskiego i jego późniejszą dominację na obszarze Bliskiego Wschodu za sprawą islamizacji kultury. Warto poznać ów skomplikowany historyczno-kulturowy kontekst współistnienia trzech wielkich religii monoteistycznych: judaizmu, chrześcijaństwa i islamu na Bliskim Wschodzie.

Część druga pt. “Vivre au Proche-orient romain” (str. 264 – 513) jest od początku niezwykle oryginalną wizją w świetle najnowszych badań, jak dynamicznie rozwijały się rzymskie prowincje na Bliskim Wschodzie, zarówno w sensie urbanistycznym i adaptacji rzymskiego modelu cywilizacji, ale i
emancypacji społeczeństw orientalnych i obrony swojej tożsamości kulturowo-religijnej wobec Rzymu (dwa powstania żydowskie przeciw Rzymowi w latach 66-73 i 132-135). Następnie autorka prezentuje niczym z lotu ptaka dzieje różnych wspólnot na Bliskim Wschodzie od prowincjonalnych
(np. Osada Qumran nad M. Martwym) aż po rozwój wielkich aglomeracji na obszarach pustynnych (skalista stolica Nabatejczyków Petra, Palmyra na pustyni syryjskiej). Na końcu mamy do dyspozycji tzw. Warsztat dla historyka (str. 515 – 539), czyli prezentację rozwoju badań historii i archeologii
Bliskiego Wschodu od XVII wieku aż po współczesność, która ucieszy zapewne każdego pragnącego pogłębienia swojej wiedzy w tej dziedzinie, a zwłaszcza z uwagi na jego przystępny charakter. Kilka użytecznych aneksów (str. 545 – 588), zawierających klarowne tablice chronologii, mapy i mały
słowniczek pojęć, świetnie uzupełnia ten nowoczesny obraz dziejów Bliskiego Wschodu w okresie od podboju rzymskiego do arabskiego.

I jeszcze jeden niekwestionowany walor tej nowej francuskiej monografii. Książka Catherine Saliou reprezentuje wysoki poziom edytorski, oryginalne i aktualne zdjęcia o wysokiej rozdzielczości obrazu i kolorowe reprodukcje oraz czytelne mapy stanowisk archeologii, miejsc kultu i zabytków sztuki rzymskiego Orientu, zadowolą zapewne każdego amatora, i stąd wydawnictwo Belin zasługuje na nasze uznanie. Klarowny dyskurs naukowy jest tu wzbogacony o piękną ikonografię pobudzając naszą wyobraźnię i pomagając ogarnąć skomplikowane dzieje Bliskiego Wschodu w okresie rzymskim, gdzie narodziły się chrześcijaństwo i wczesny Kościół. Czy można sobie wyobrazić lepszą lekturę na okres bliskiej już Wielkanocy? Gorąco polecam lekturę tej nowej i pięknej publikacji Catherine Saliou!

czytaj też:

Lektura na okres świąteczny: “Historia Żydów w starożytności. Od Thotmesa do Mahometa” >>>

“Kraina soli, balsamu i zwojow”, czyli rzecz o Morzu Martwym >>>