Biblia z Pustyni Judzkiej, czyli nowy polski przekład Starego Testamentu (Pisma)

Jak już zupełnie niedawno wspomniałem, pisząc o ostatniej części serii wydawniczej The Enigma Press pt. „Biblia z Pustyni Judzkiej” pod redakcją dra Zdzisława J. Kapery, która dotyczyła literatury parabiblijnej w Qumran nad Morzem Martwym (tom 15), dziś chciałbym zaprezentować jego przedostatnią część „Biblia z Pustyni Judzkiej, część 3: Pisma” (tom 14, Kraków-Mogilany 2025), której autorem jest znany polski biblista i orientalista, ks. Antoni TRONINA, emerytowany profesor Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego im. Jana Pawła II (KUL). Profesor Tronina jest autorem kilkudziesięciu książek i ponad 500 artykułów i recenzji krytycznych z dziedziny badań biblijnych Starego Testamentu i jego apokryfów oraz literatury znad Morza Martwego (Qumran i Massada). We wrześniu br. został uhonorowany z okazji 80. urodzin trzecią pamiątkową księgą na KUL-u za wybitne zasługi dla polskiej biblistyki i badań nad tekstami znad Morza Martwego.

Na wstępie kilka wyjaśnień odnośnie do tytułu tej ostatniej części Biblii z Pustyni Judzkiej dotyczącej tzw. Pism. Hebrajski termin Pisma (w l. mnogiej Ketubim) oznacza trzecią część Biblii Hebrajskiej. Przypomnijmy tutaj, że dwie pierwsze części Biblii Hebrajskiej to Pięcioksiąg Mojżesza (hebr. Torah, czyli Prawo) i Księgi Proroków (hebr. Newiim, czyli Prorocy). Trzecia część ksiąg biblijnych zawiera w sumie 11 ksiąg, licząc także Księgę Estery, która jako jedyna nie zachowała się pośród zwojów biblijnych odkrytych w latach 1949-1956 w grotach w pobliżu osiedla esseńczyków Khirbet Qumran nad Morzem Martwym. Pisma w odróżnieniu od dwóch pozostałych części Biblii Hebrajskiej (Pięcioksiąg Mojżesza i Prorocy) zostały spisane bez etapu tzw. tradycji ustnej. Na trzy części Biblii powoływał się także Jezus Chrystus, mówiąc o „Prawie, Prorokach i Psalmach” (por. Ewangelia św. Łukasza 24, 44).

Warto dodać uwagę, że Kościoły katolicki i prawosławny uzupełniają ten zbiór biblijnych pism kilkoma innymi księgami, które włączono do kanonu pism świętych później, stąd w biblistyce określa się je terminem „ksiąg deutero-kanonicznych”. Wśród tych pism należy wspomnieć szczególnie trzy odkryte wśród rękopisów biblijnych w Qumran: hebrajską Księgę Syracha, aramejską Księgę Tobiasza i grecki List Jeremiasza, który w edycji katolickiej Biblii jest zwyczajowo włączony do Księgi Barucha. Jedynie kościoły protestanckie nie uznają ich „natchnionego” charakteru i dlatego podobnie jak w Biblii Hebrajskiej nie weszły one do Starego Testamentu. Kanon Biblii Hebrajskiej, czyli ksiąg Starego Testamentu, powstały na przełomie I i II wieku n.e. , czyli na początku chrześcijaństwa i w okresie dziejów wczesnego Kościoła, kiedy nastąpił jego ostateczny rozdział od Synagogi, uznaje za „święte” jedynie księgi spisane w języku hebrajskim i powstałe na terenie Ziemi Świętej (hebr. Erec Jisrael). Z uwagi na powyższe wyjaśnienia przypominam przy tej okazji, że katolickie wydania Biblii obejmują 73 księgi (46 Starego Testamentu i 27 Nowego Testamentu), protestanckie — 66 (39 Starego Testamentu i 27 Nowego Testamentu), natomiast Biblia Hebrajska uznawana w judaizmie liczy tylko 39 ksiąg.

Na początku czytelnik może być jednak nieco zaskoczony, gdyż niniejszy tom 14 otwiera zbiór tzw. Dwunastu Proroków Mniejszych (str. 9 -74), który logicznie powinien figurować w poprzednim tomie 13 dotyczącym drugiej części Biblii Hebrajskiej, czyli Proroków, ale jak to wyjaśnia ks. Antoni Tronina, dla zachowania proporcji objętości poszczególnych tomów serii, wydawca umieścił go w kolejnym prezentowanym tomie Pism. Właściwa część Pism (Ketubim) w Biblii Hebrajskiej (str. 75-233) rozpoczyna się od zbioru Psalmów. Psałterz był uważany za natchnione proroctwa króla Dawida odnośnie do przyszłości ludu Bożego, a we wspólnocie kumrańskiej stanowił rodzaj księgi liturgicznej, zaś poszczególne psalmy śpiewano w kulcie świątynnym biblijnego Izraela. Zespół czterdziestu rękopisów Psałterza, odkryty w Qumran, został z czasem zebrany w jeden zbiór, który nazwano „Wielkim Zwojem Psalmów” z oznaczeniem naukowym 11Q5, czyli fragment nr 5 z groty 11 w Qumran, powszechnie już przyjętym przez kumranologów od czasów badań naszego rodaka Józefa Tadeusza Milika (1922-2006), absolwenta Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego i jednego z pionierów odkryć Biblii w Qumran.

Praca ks. Antoniego Troniny składa się z uzasadnionych powyżej trzech zasadniczych części: Księgi Dwunastu Proroków Mniejszych (str. 9-74), Pism (str. 75-208) i Ksiąg Deuterokanonicznych (str. 209-233). Część pierwsza prezentuje teksty dwunastu mniejszych proroków, które już w starożytności zapisywano na jednym zwoju, traktując je jako pojedynczą księgę Biblii. Powody były, jak wynika z późniejszego żydowskiego traktatu Talmudu, wyłącznie praktyczne: istniała obawa, że poszczególne proroctwa są tak krótkie, że któreś z nich może zaginąć, o ile nie zostanie włączone do wspólnego zbioru. Potwierdzeniem są tu niewątpliwie rękopisy odkryte w Qumran – Księga Dwunastu Proroków stanowiła całość w II wieku p.n.Ch. Pod względem rangi proroctw „mniejsi” nie ustępują „wielkiej trójce proroków”: Izajaszowi, Jeremiaszowi i Ezechielowi. Zwyczajowa nazwa „mniejsi” pochodzi zresztą dopiero od św. Augustyna z Hippony (354-430), wybitnego teologa i filozofa Kościoła, który przyznawał, iż określenie to odnosi się wyłącznie do rozmiarów tekstów i nie ma w nim nic deprecjonującego. W tradycji żydowskiej mówi się po prostu o „Dwunastce”, gdyż tak jak „wielka trójka Proroków” wszyscy oni należą do grupy tzw. proroków późniejszych (hebr. newiim achronim), dla ich odróżnienia od proroków wczesnych (hebr. newiim riszonim), czyli od Jozuego do Samuela. Jak już wspomniano Księga Dwunastu Proroków zamyka drugą część Biblii, Proroków (hebr. Newiim).

W księdze „Dwunastu Proroków Mniejszych” ks. Antoni Tronina prezentuje nowe polskie tłumaczenie tekstów kolejno Ozeasza, Joela, Amosa, Abdiasza, Jonasza, Micheasza, Nahuma, Habakuka, Sofoniasza, Aggeusza, Zachariasza i Malachiasza. Przekład uzupełnia skrótowy aparat krytyczny dotyczący edycji rękopisów lub wersji przekładu. Warto wspomnieć przy okazji, że w Polsce ukazały się wcześniej także inne edycje tych biblijnych tekstów, m.in. wydanie dwujęzyczne hebrajsko-polskie „Księga Dwunastu Mniejszych Proroków” w przekładzie Izaaka Cylkowa (wyd. Austeria 2013) i „Księga Dwunastu. Prorocy Mniejsi” w przekładzie ks. Waldemara Chrostowskiego w ramach Prymasowskiej Serii Biblijnej (oficyna Vocatio, Warszawa 2023).

W drugiej części „Pism” poznajemy polski tekst z lakonicznym komentarzem autorskim kolejnych następujących ksiąg Biblii Hebrajskiej: Psalmów, Hioba, Przysłów, Rut, Pieśni nad Pieśniami, Koheleta (Eklezjastesa), Lamentacji, Daniela, Kronik i Ezdrasza-Nehemiasza. Wspólną cechą tego hebrajskiego zbioru Ketubim (Pism), podobnie jak w przypadku Newiim (Prorocy), jest udokumentowanie historii Żydów i ich działań w ramach unikalnego przymierza z Bogiem JHWH. Księgi tej części Biblii Hebrajskiej są bardzo zróżnicowane literacko i poruszają liczne różnorodne wydarzenia i tematy. Na przykład historia biblijnego Hioba to opowieść o sprawiedliwym człowieku, który został poważnie wystawiony na próbę przez Boga. Jedną z głównych jej nauk jest to, że niekoniecznie musimy cierpieć z powodu grzechu. Ta część Biblii zawiera również wspomnianą wcześniej Księgę Psalmów, zbiór pism liturgicznych w formie pieśni chwalących Boga. Z kolei Księga Rut opisuje burzliwe czasy biblijnych Sędziów, gdy głód zmusił wielu do emigracji z Betlejem do obcego Moabu, ukazując poprzez koleje życiowe tytułowej bohaterki Rut z nadzieję w okresie biedy i chaosu.

Uderza tu bogactwo literatury dydaktycznej i mądrościowej, na czele z piękną „Pieśnią nad Pieśniami” (hebr. Szir ha-szirim). To wspaniały poetycki utwór o charakterze miłosnym, ale najczęściej interpretowany alegorycznie. Literatura mądrościowa i dydaktyczna to również „Księga Przysłów”, zwana inaczej Księgą Przypowieści Salomona, praca zbiorowa złożona z rozmaitych tekstów, które zebrał nieznany autor w V w. p.n.Ch. i napisał być może część wstępną, na którą składają się ogólne napomnienia upersonifikowanej Mądrości. Natomiast „Księga Koheleta” (Eklezjastesa) zawiera rozważania nad sensem życia ludzkiego. Wynika z nich, że poza Bogiem-Stwórcą, nic nie ma absolutnej wartości, nie jest trwałe i nie potrafi w pełni uszczęśliwiać. Ani bogactwa, ani władza, sława, nawet mądrość nie czynią człowieka spełnionym i zadowolonym („marność nad marnościami i wszystko marność”). Z kolei „Lamentacje” to zbiór wierszy opisujących żal Izraela po zniszczeniu Jerozolimy, spowodowanym buntem przeciwko Bogu, gdy ludzie wyznają grzechy i szukają odnowy, pokazując nam, że wyrażenie żalu Bogu jest właściwą odpowiedzią na cierpienie.

Dopełnieniem Pism są teksty historyczne i legendarne, jak Księga Daniela, której treść wiąże się z postacią proroka Daniela, żyjącego na dworze babilońskim i perskim na przełomie VII i VI wieku p.n.Ch. Jej tekst zawiera opowiadania i apokaliptyczne wizje, których dydaktycznym celem jest zachęta dla Żydów, aby pozostali wierni religii przodków mimo zewnętrznych zagrożeń. Dwie Księgi Kronik przedstawiają dzieje Izraela widziane oczami kapłana, który poświęca szczególną uwagę właściwemu oddawaniu czci Bogu Jahwe i przestrzeganiu przepisów Jego Prawa i stąd często napomina i mobilizuje żydowskich repatriantów, którzy powrócili z niewoli babilońskiej. Podobnie Księgi Ezdrasza i Nehemiasza opowiadają o powrocie Żydów z wygnania babilońskiego i odbudowie świątyni w Jerozolimie. Nehemiasz odbudowuje mury miasta, a Ezdrasz, potomek Aarona, przybywa do Jerozolimy później i uczy Prawa Bożego pokolenie repatriantów po powrocie z wygnania.
Ostatnia część tomu „Pism” ukazuje fragmenty z Qumran trzech Ksiąg Deuterokanonicznych o charakterze dydaktyczno-mądrościowym: hebrajską „Księgę Syracha”, aramejską „Księgę Tobiasza” i grecki „List Jeremiasza”. Głównym tematem Księgi Syracha jest mądrość, która pochodzi od Boga, więc autor, Jezus syn Syracha, poucza nas, że mądrość zstąpiła z nieba, zamieszkała wśród ludzi, a w sposób szczególny w Izraelu, poprzez dar Bożego Prawa (Tory). Z kolei tłem księgi Tobiasza jest okres po deportacji Żydów z plemienia Neftalego do Niniwy, stolicy Asyrii w końcu VIII w.p.n.Ch., a jej przesłanie dotyczy problemu odpłaty Bożej za ludzką wierność, gdyż mówi, że cierpienie nie stanowi kary, ale próbę, a za wierność Bóg nagradza szczęśliwym życiem. Na koniec krótki fragment rękopisu z Qumran (7QpapEpJer) z Listu Jeremiasza w edycji katolickiej odpowiadający fragmentowi Księgi Barucha (6,43-44). Treścią Listu Jeremiasza jest polemika z bałwochwalczymi kultami pogańskimi.

Prezentowana edycja trzeciej części „Pism” w serii Biblii z Pustyni Judzkiej w opracowaniu ks. Antoniego Troniny stanowi uzupełnienie monumentalnej pierwszej kompletnej polskiej ich publikacji autorstwa prof. Piotra Muchowskiego z Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu pt. „Rękopisy znad Morza Martwego: Qumran, Wadi Murabba’at, Masada, Nachal Chewer” (The Enigma Press, Kraków 2000), który obejmował głównie teksty pozabiblijne. Dlatego inicjatywa wydawnictwa The Enigma Press publikacji w trzech osobnych tomach wszystkich tekstów Biblii Hebrajskiej, które stanowią ponad jedną czwartą części spośród rękopisów odkrytych w Qumran i okolicy nad Morzem Martwym, w opracowaniu ks. Troniny zasługuje na uznanie, i mam nadzieję, że będzie naukowym impulsem do dalszych pogłębionych studiów Pisma Świętego w Polsce. Gorąco polecam lekturę.

 

czytaj też: >>> Biblijna historia początków Izraela, czyli rzecz o inkluzywizmie i uniwersalizmie <<<