Historia wielkiej starożytnej cywilizacji – Imperium Asyrii, czyli kolos na glinianych nogach…

Okładka omawianej książki, fot. Dariusz Długosz; Sennacheryb na czele swojej armii – asyryjska płaskorzeźba, fot. wikimedia (domena publiczna)

Dzieje starożytnego Bliskiego Wschodu są przedmiotem licznych badań historyków, archeologów, filologów i biblistów od kilku stuleci z powodu powiązań z historią biblijną Starego Testamentu. Historia biblijnego Izraela w pierwszej połowie I tysiąclecia przed Chr. jest bowiem ściśle uzależniona od politycznej i gospodarczo-kulturowej sytuacji jego wielkich sąsiadów na obszarze tzw. Lewantu i Mezopotamii, czyli rozległego kręgu starożytnej cywilizacji kojarzonej dziś na Bliskim Wschodzie z terytoriami Izraela, Palestyny, Syrii i południowo-wschodniej Turcji, oraz Armenii, Iraku, Iranu i również północnej Arabii. W dziejach biblijnej monarchii Izraela nastąpił jej podział, gdy po śmierci króla Salomona ok. 930 przed Chr. powstały dwa odrębne państwa: Izrael na północy ze stolicą w Samarii (930-720 przed Chr.) i Juda na południu ze stolicą w Jerozolimie (930-586 przed Chr.). Królestwo Izraela upadło z powodu najazdu Asyrii, największej wówczas potęgi militarnej na Bliskim Wschodzie i rozległego Imperium od Zatoki Perskiej aż po granicę Turcji i Egiptu. Dzieje Asyrii stanowią fenomen czasowego mocarstwa w latach 744-610 przed Chr., które po tym okresie podbojów nagle schodzi ze sceny w VII w. przed Chr. pod ciosami nowych potęg: Babilonii i Medii.

Właśnie dzieje starożytnej Asyrii są tematem nowej francuskiej publikacji pt. “L’Empire assyrien. Histoire d’une grande civilisation de l’Antiquité” (“Imperium Asyrii. Historia wielkiej starożytnej cywilizacji”, éditions Perrin, Paryż 2021), której autorem jest Josette ELAYI, znana historyk i specjalistka starożytnych cywilizacji Bliskiego Wschodu. Autorka była wykładowcą na uniwersytetach w Bejrucie (Liban) i Bagdadzie (Irak), a obecnie prowadzi badania w paryskim Collège de France. Opublikowała już liczne pracę naukowe z historii cywilizacji Bliskiego Wschodu, m.in. “Byblos, cité sacré VIIIe – IVe s. av. J.-C.” (2009), “Sargon II, King of Assyria” (2017), “Histoire de Phénicie” (2018) oraz “Sennacherib, King of Assyria” (2018) oraz kilka powieści m.in. “L’Ombre de Saddam” (2015) i “Ange Garelli, descendant de Napoléon” (2019).

Prezentowana tu praca jest pierwszym opracowaniem starożytnych dziejów Imperium Asyrii, gdzie Autorka opiera się na niezwykle bogatych źródłach pisanych i archeologii. Ogrom tekstów, przechowywanych dziś w licznych kolekcjach muzealnych i uniwersyteckich na glinianych tabliczkach, pokrytych pismem klinowym, został już opublikowany, ale spora ich część czeka nadal na naukowe edycje. Josette Elayi prezentuje nam klarowny obraz dziejów Asyrii w okresie apogeum potęgi na Bliskim Wschodzie, czyli od początków rządów króla Tiglat-falazara (Tiglat-Pilesera) III (744 przed Chr.) aż do nagłego upadku tego państwa w 610 przed Chr., czyli kolosa na glinianych nogach. Książka przedstawia w systematycznym i chronologicznym trybie historię polityczną i ekonomiczną Asyrii, ale także na szerokim tle dziejów biblijnego Izraela i Biblii Starego Testamentu, stąd polecam gorąco jej lekturę.

Dzieje tzw. Nowego imperium Asyrii (744-610 przed Chr.), stanowią według badań Josette Elayi przykład pierwszego w historii świata starożytnego imperium uniwersalnego, poprzedzając dwie późniejsze potęgi antyku, królestwo perskiej dynastii Achemenidów (V-IV w. przed Chr.) i monarchię Aleksandra Wielkiego, która ogarnęła w czasach hellenizmu (IV-III w przed Chr.) olbrzymie obszary od Grecji aż po Indie. Autorka dowodzi jednak, że ówczesna potęga Asyrii, która podbiła przez ok. 150 lat niemal cały Bliski Wschód, od Iranu, Iraku i Syrii aż po Turcję, Cypr i Egipt, była pierwszym światowym imperium. Niestety Asyria cieszyła się wyjątkowo „złą reputacją” wśród starożytnych autorów, i to zarówno w Biblii (por. Księga Izajasza 8,7-8), jak i u niektórych pisarzy antycznych, ale również w samych rocznikach królów asyryjskich, gdzie była ukazana jako państwo tyranów, którzy bezlitośnie podbijali Bliski Wschód, zastraszając ujarzmione królestwa i narody w sadystyczny i często pokazowy sposób. Nadto właśnie Asyria dokonywała po raz pierwszy na szeroką skalę masowych deportacji podbitej ludności do Mezopotamii i regularnych przesiedleń różnych narodów z jednej prowincji do drugiej na obszarze całego Imperium nowoasyryjskiego. Historia zna dalsze tego typu przykłady.

Kiedy odkryto cywilizację starożytnej Asyrii, zwaną w tekstach klinowych „krajem boga Aszura”? Geograficznie za kolebkę Asyrii przed podbojami uważa się tzw. Trójkąt asyryjski w północnym Iraku, który wyznaczają dawne stolicę państwa: Assur, Niniwa (dziś Mosul) i Arbela (dziś Erbil). Już w XII w. żydowski rabin Benjamin z Tudeli w Hiszpanii dokonał pierwszego odkrycia w Mezopotamii ruin starożytnej Niniwy, ale dopiero w końcu XVII w. duńska wyprawa naukowa Carstena Niebuhra udostępniła pierwsze kopie tekstów klinowych odkrytych w Babilonie i Persopolis. W 1802 r. niemiecki uczony Georg F. Grotefend ogłosił odczytanie pierwszych tesktów klinowych z Persepolis, a dalsze odkrycia archeologii dawnych stolic Asyrii, Niniwy w 1842 r. przez P.- E. Botta i Nimrud (dziś Kalhu) w 1845 r. przez H. A. Layarda stanowiły znaczący postęp badań w Mezopotamii. Ostatecznie pismo klinowe, używane w Mezopotamii dla zapisu semickiego języka akadyjskiego w wersjach asyryjskiej i babilońskiej, odczytano w 1857 r. dając początek dynamicznemu rozwojowi nowej dyscypliny naukowej, tzw. asyriologii. W 1872 r. angielski badacz George Smith odkrył w zbiorach British Museum w Londynie sensacyjny fragment tekstu klinowego opowieści o Potopie, znanym już z Biblii i odtąd badania nad Starym Testamentem stały się powiązane z historią Bliskiego Wschodu.

Praca Josette Elayi przedstawia następnie w systematyczny sposób dzieje tzw. państwa nowoasyryjskiego, ale na początku w pierwszej części książki (str. 29-47) poznajemy historyczne początki Asyrii, która w II tysiącleciu przed Chr. konkurowała z Babilonią, a w drugiej części pracy (str. 48 – 66) ukazano rozwój jej potęgi politycznej w Mezopotamii i Syrii. Dalsza narracja skupia się na dziejach Imperium nowoasyryjskiego (744-610 przed Chr.), ale w sposób personalny i chronologiczny przez pryzmat jego władców, którzy odcisnęli wyraźne piętno na historii Bliskiego Wschodu i dziejów biblijnego Izraela. Za twórcę tego imperium uważa się króla Tiglat-falazara III (745-727 przed Chr.), który już na początku rządów ograniczył władzę wysokich dygnitarzy dworskich i następnie dokonał licznych podbojów sąsiednich państw i ludów w Mezopotamii, dzieląc imperium asyryjskie na 80 prowincji. Odtąd potęga Imperium Asyrii powoli zdominowała na półtora wieku Bliski Wschód.

To wtedy zbudowano podstawy imperium: despotycznej władzy monarchy, który miał prawo wyznaczania swojego następcy spośród męskich potomków, administracji dworu i zarządu prowincji oraz armii, będącej podstawowym rdzeniem siły podbojów asyryjskich. Siła gospodarki państwa opierała na procesie masowych deportacji podbitych ludów jako siły roboczej i systemie wymuszanych corocznych kontrybucji od podbitych państw wasali. Istotną rolę motoru aktywności państwa pełniła religia i kult naczelnego boga narodowego Aszura, którego sługą był sam monarcha. Autorka ukazuje także panoramiczny rozwój nauki i kultury oraz sztuki i architektury w Asyrii, który kulturowo był powiązany z tradycjami sąsiedniej Babilonii. Warto przypomnieć, że w ruinach Asyrii odkryto ponad 2000 dokumentów prawa. Król Sargon II (721-705 przed Chr.) wybudował w 706 przed Chr. nową wspaniałą stolicę w Chorsabadzie, której dekoracje można podziwiać w Luwrze, a jego następca Sennacherib (704-681 przed Chr.) uczynił z Niniwy ogromną metropolię o powierzchni 750 hektarów otoczonej murami o długości 11 kilometrów, wysokich na 24 i grubych na 15 metrów, którym nie dorównywały nawet średniowieczne grody w Europie! Oto także obraz państwa nowoasyryjskiego.

W kolejnych częściach książki poznajemy prezentację rządów wielkich monarchów Asyrii, m.in. Salmanazara V (726-722) i Assarhadona (680-669) oraz Aszurbanipala (668-631), który pozostawił w Niniwie ogromną bibliotekę królewska, wzbogaconą o liczne zbiory z Babilonu. Biblioteka króla Aszurbanipala była największą kolekcją spisanej wiedzy o charakterze encyklopedycznym w starożytnej Mezopotamii. Ostatnia część pracy ukazuje lata schyłku potęgi i nagłego upadku Asyrii (630 -610 przed Chr.) podbitej przez nowe mocarstwa: Babilończyków i Medów. To król Medów Kyaksares zadał pierwszy cios zdobywając Assur w 614 r. przed Chr., a wspólnie z armią Babilonii pod wodzą króla Nabopolassara zdobył stolicę Niniwę w 612 przed Chr. W ten sposób pomszczono zniszczony przez Asyryjczyków kilkadziesiąt lat wcześniej Babilon (689 przeed Chr.). Tak Asyria schodzi ostatecznie ze sceny historii Mezopotamii, ale jak dowodzi Josette Elayi, powodów upadku „kolosa na glinianych nogach” było więcej. Olbrzymie imperium od Iranu aż po Egipt i Armenię oparte było na podbojach i kontrybucji, stąd nierównowaga w rozwoju armii i pozostałych domen gospodarki opartej na sile roboczej deportowanych narodów. Co istotne, idea potężnego uniwersalnego państwa, wielonarodowego i wielokulturowego, ale stworzonego brutalnymi podbojami i wyzyskiem, ujawniła swoją brutalną słabość pod lekceważonym w Asyrii naporem nowych sił politycznych i militarnych w Mezopotamii w VII- VI w. przed Chr.

Lekcja tych tragicznych dziejów starożytnego Imperium Asyrii, od jej niekwestionowanej, ale jakże despotycznej dominacji na Bliskim Wschodzie od 744 r. przed Chr. aż do dramatu jej upadku i zniknięcia z Mezopotamii w 609 r. przed Chr., miała swoje jakże liczne powtórzenia w dziejach świata antycznego. Zdobywca Asyrii, Babilon, upadł w 539 r. przed Chr. pod ciosami dawnych sojuszników z Persji. Z kolei dynastia irańskich Achemenidów została pokonana w 331 r. przed Chr.. przez macedońsko-greckiego monarchę Aleksandra Wielkiego. W przypadku pierwszego wielkiego imperium na terenie Mezopotamii koło historii zatoczyło swój ironiczny krąg sprawiedliwości dziejowej…, gdyż kolos na glinianych nogach, Asyria, która podbiła i brutalnie okupywała wiele państw i narodów, sama, osłabiona także wewnętrznie, upadła pod ciosem jeszcze silniejszych mocarstw Bliskiego Wschodu! Także z tego powodu lektura książki Josette Elayi zasługuje na szczególną uwagę i historyczną refleksję, zatem polecam ją wszystkim zainteresowanym dziejami biblijnego Lewantu i Mezopotamii.

czytaj też:

Biblia w Qumrân, czyli raz jeszcze o najstarszych rękopisach Pisma Świętego >>> 

„Kraina soli, balsamu i zwojow”, czyli rzecz o Morzu Martwym >>> 

Lektura na okres świąteczny: „Historia Żydów w starożytności. Od Thotmesa do Mahometa” >>> 

Propozycja na okres świąteczny: historia Bliskiego Wschodu w starożytności, czyli od Pompejusza do Mahometa >>> 

Jedna odpowiedź do “Historia wielkiej starożytnej cywilizacji – Imperium Asyrii, czyli kolos na glinianych nogach…”

1. Regina z Krakowa pisze:

   8.05.2021 o 10:19

   Doskonała rekomendacja! Zachęca do lektury a jednocześnie przekazuje informacje w poszerzonym zakresie. Nawet dla osoby niewtajemniczonej interesująca i zachęcająca.