80 lat temu w Paryżu powstał Związek Walki Zbrojnej, przemianowany w Armię Krajową

Gen. broni Kazimierz Sosnkowski, komendant główny Związku Walki Zbrojnej (1939–1941), fot. wikimedia (domena publiczna)

80 lat temu, 13 listopada 1939 r., w Paryżu powołano Związek Walki Zbrojnej, w 1942 r. przemianowany w Armię Krajową. Była to pierwsza organizacja podziemna podporządkowana dowództwu sił zbrojnych odbudowywanych we Francji. Decyzja ta wynikała m.in. z ówczesnej sytuacji politycznej w łonie rządu na Uchodźstwie.

Powołanie 27 września 1939 r. Służby Zwycięstwu Polski jest uważane za moment narodzin Polskiego Państwa Podziemnego. Już w pierwszych dokumentach wydanych przez dowództwo organizacji z gen. Michałem Tokarzewskim-Karaszewiczem podkreślano, że celem budowanej konspiracji nie jest wyłącznie walka zbrojna, lecz również „stworzenie powiązanych ze sobą hierarchicznie i współdziałających harmonijnie ośrodków tymczasowej władzy narodowej w Kraju”. W ten sposób zarysowywał się fenomen dwóch pionów Polski Podziemnej – wojskowego i cywilnego. Mimo że dowództwo SZP uznawało autorytet nowych władz Rzeczypospolitej, powołanych 30 września 1939 r., to jednak w dłuższej perspektywie różnice polityczne między rządem RP a kierownictwem politycznym w kraju mogły doprowadzić do niebezpiecznych konfliktów politycznych.

Jedną z pierwszych prób zabezpieczenia się przed ryzykiem podziałów politycznych było powołanie 10 października 1939 r. Głównej Rady Politycznej SZP, nazywanej także Radą Główną Obrony Narodowej. W jej skład weszli przedstawiciele formacji politycznych: Polskiej Partii Socjalistycznej, Stronnictwa Demokratycznego, Stronnictwa Narodowego oraz Stronnictwa Ludowego. Nie zasiadali w niej przedstawiciele piłsudczykowskiego Obozu Zjednoczenia Narodowego. Rada podjęła decyzję, że stanie się „tymczasową reprezentacją polityczną kraju, do czasu uregulowania tej sprawy przez Rząd RP”.

Już we wrześniu 1939 r., tuż przed opuszczeniem granic Polski, gen. Władysław Sikorski polecił zwolennikom Frontu Morges pozostającym w kraju stworzenie tajnej organizacji politycznej o charakterze antysanacyjnym. Gen. Michał Tokarzewski-Karaszewicz, który 27 września stanął na czele SZP, był oficerem związanym z obozem piłsudczykowskim. To stawiało go w faktycznej opozycji wobec rządu RP. Krytyczny wobec gen. Tokarzewskiego pogląd podzielało wielu oficerów tworzących struktury konspiracyjne w kraju. Wśród nich było m.in. środowisko Organizacji Wojskowej, której większość oficerów, włącznie z płk. Tadeuszem Komorowskim (przyszłym dowódcą AK), przebywała w Krakowie. W grudniu 1939 r. do Francji dotarł reprezentujący m.in. tę organizację emisariusz, por. Włodzimierz Ledóchowski. W swoim raporcie pisał, że „osoba gen. Tokarzewskiego jest zupełnie niestosowna dla odłamu narodowego przede wszystkim, jak dla szerokich mas społeczeństwa, które ze zrozumiałym krytycyzmem obarczają sanację czy legionistów reżimowych odpowiedzialnością za klęskę”. Sugerowano też powierzenie misji dowodzenia w kraju gen. Władysławowi Andersowi. Autorzy raportu nie wiedzieli, że Anders przebywa w niewoli sowieckiej.

Celem powołania Związku Walki Zbrojnej i wzmocnienia autorytetu tej organizacji było również doprowadzenie do scalenia rodzącej się od września 1939 konspiracji na ziemiach okupowanych przez Niemcy i Związek Sowiecki. Pod koniec 1939 r. pod okupacją działało kilkadziesiąt organizacji wojskowych i politycznych. Wiele z nich było bardzo słabo zakonspirowanych i wielu ich członków padało ofiarami aresztowań.

8 listopada 1939 r. Rada Ministrów powołała Komitet Ministrów dla Spraw Kraju, który miał nadzorować funkcjonowanie struktur podziemnych pod okupacją niemiecką i sowiecką. Konsekwencją tej decyzji było podjęcie 13 listopada 1939 r. decyzji o przekształceniu SZP w Związek Walki Zbrojnej. Premier gen. Władysław Sikorski powołał gen. Kazimierza Sosnkowskiego na stanowisko Komendanta Głównego Związku Walki Zbrojnej. Na podstawie prowadzonych od początku października prac koncepcyjnych zdecydowano się na rozdzielenie pionów wojskowych i cywilnych. Planowano wykorzystanie istniejących już struktur Służby Zwycięstwu Polsce. Komendantem nowej organizacji został nominowany gen. Stefan Rowecki występujący pod pseudonimem Rakoń i Kalina. Powołano też dowódców większości struktur, m.in. Biura Informacji i Propagandy oraz wywiadu. Dotychczasowy dowódca SZP gen. Tokarzewski został komendantem ZWZ na obszarze okupowanym przez ZSRS.

Decyzja o powołaniu ZWZ miała zostać przekazana do kraju w formie rozkazu gen. Sosnkowskiego wydanego 4 grudnia 1939 r. W rozkazie podkreślano, że celem ZWZ jest „skupienie w związkach konspiracyjnych jednostek najstaranniej dobranych; stworzyć ośrodki czynnego oporu narodowego, przeciwdziałającego załamaniu się sił moralnych polskiego społeczeństwa”. Gen. Sosnkowski stwierdzał też, że „ZWZ jest organizacją ogólnonarodową, ponadpartyjną i ponadstanową, skupiającą w swych szeregach, bez względu na różnicę przekonań politycznych i społecznych, wszystkich prawych Polaków, pragnących walczyć orężnie z okupantami w warunkach pracy konspiracyjnej i odpowiadających pod każdym względem wysokim moralnym wymaganiom, jakie stawia wobec jednostki podobna praca”.

Niemal w tym samym czasie, 7 grudnia 1939 r., gen. Tokarzewski skierował do premiera Sikorskiego meldunek, w którym opisywał rodowód organizacji oraz porównywał ją do Polskiej Organizacji Wojskowej. Zaznaczył również, że „na terenie Polski roi się od poczynań organizacyjnych na wzór POW. Jedne powstają jakoby na rozkaz Pana Generała, inne na rozkaz dawnego rządu itp. Organizacje te likwiduję lub wcielam do SZP. Proszę o rozkazy odnośnie organizacji powołujących się na imię Pana Generała. Tu, w Kraju, tylko jedna organizacja może reprezentować nasz Rząd i interesy polskie”. Pisząc te słowa, dowódca SZP nie wiedział o instrukcji z 4 grudnia 1939. Rozkaz dotarł do Warszawy 31 grudnia 1939 r. Postawił on w bardzo trudnej sytuacji gen. Tokarzewskiego-Karaszewicza, którego podkomendny został jego przełożonym. Tokarzewskiego aresztowano podczas próby przekroczenia granicy niemiecko-sowieckiej w marcu 1940 r.

W ciągu kolejnych miesięcy największą zmianą organizacyjną w Związku Walki Zbrojnej było przeniesienie dowództwa organizacji do okupowanej Polski, tuż po klęsce Francji w czerwcu 1940 r. Rozkaz o ustanowieniu Komendy Głównej ZWZ w Polsce umożliwiał gen. Roweckiemu podejmowanie pilnych decyzji bez konsultacji z rządem RP. We wrześniu 1941 r. na mocy specjalnego rozkazu Naczelnego Wodza gen. Władysława Sikorskiego konspiracyjny ZWZ został uznany za część składową Polskich Sił Zbrojnych. 14 lutego 1942 r. Związek Walki Zbrojnej przekształcono w Armię Krajową.

Więcej do przeczytania – w serwisie historycznym Dzieje.pl